There were – and there still are – at least two good reasons to give a warm welcome to this Edgar, recorded by Deutsche Grammophon in 2006: it was the very first studio recording of the work (the only two others I knew of at the time were recorded live) and it was the first time Placido Domingo sung this role; the only one still missing from his Puccini discography.
I have never been able to understand why this opera was so unloved. Granted, it is not Puccini’s best work, but that is mainly down to the libretto. Musically, the opera is an extension of Verdi, but one can already hear snatches of the ‘real’ Puccini: a vague promise of Manon Lescaut, a study for La Bohème, finger exercises for Turandot.
It is the only Puccini opera with a major role for a mezzo- soprano, a voice type Puccini obvoiusly did not normally use for his female protagonists, who, with him, were never really either thoroughly good or truly bad women.
Tigrana and Fidelia (note the names!) are each-other’s opposites. In their battle for the tenor there cannot actually be a winner: Edgar leaves Tigrana who then promptly stabs Fidelia to death.
With Adriana Damato (Fidelia) and Marianne Cornetti (Tigrana) we welcomed a new generation of phenomenal female singers and Domingo is, as always, very musical and committed to his role
Edgar with José Cura and Amarilli Nizza. Recorded live in Torino 2018
Onegin, unlike don Giovanni, is not a colourful character. He is a rather dull, bored brat, for whom even hitting on a woman is too much trouble. Through an inheritance he has become a rich man and as such has access to the”high society”, but everything bores him and in fact he does not know himself what it is he really wants.
He dresses according to the latest fashion, the only question is whether he does it because he likes nice clothes, or because that’s the way things are supposed to be. Because he does know how things should be done.
He also shows hardly any character development over the whole course of the opera. He kills his best friend after flirting with his lover – not because he really wants to, but to teach him (and the, in his eyes horrid, countrybumpkins) a lesson – and even that leaves him unmoved. Only at the end does he “wake up” and something of a feeling enters his mind. But is it real?
Not really someone you can dedicate an entire opera to, which is why for many people the real protagonist is not Onjegin but Tatyana. If Tchaikovsky had really wanted it that way he might have named the opera “Tatyana”, but that she is a much more captivating character than the man of her dreams, is beyond any doubt.
CDs
One says Tatyana, one thinks Galina Vishnevskaya. The Russian soprano has created a benchmark for the role that few singers can yet match. In 1955, she recorded the role, along with all the Bolshoi greats of the time.
Her “letter scene” is perhaps the most beautiful ever, but the recording has even more to offer: how about Sergei Lemeshev as Lensky? Fingerlicking good!
Sergey Lemeshev as Lensky (his great aria & duel scene)
Valentina Petrova is a peerless Larina, unfortunately the title hero himself (Evgeny Belov) is a bit colourless. (Melodiya 1170902)
In 1962, the opera was recorded live in Munich (Gala GL 100.520).
Ingebort Bremmert is too light for Tatyana, she also sounds rather sharp, but Brigitte Fassbaender makes up for a lot as Olga. But for a change, the ladies do not make the greatest impact, you buy it, of course, for the men: Hermann Prey and Fritz Wunderlich.
Prey is a very charming, gallant Onjegin, actually more like a brother than a lover, but the voice is so divinely beautiful! And about Wunderlich’s Lensky I can be very brief: ‘wunderbar’! By the way, it strikes me once again how similar Piotr Beczala sounds to him!
There is a lot of stage noise and the sound is dull with far too many bass sounds. And of course it is in German, but yes, that’s how it was done in those days. But it is a matchless document and, especially because of both singers, actually a must-see.
Duel scene from the recording (with picture!):
In 1974, Georg Solti recorded the opera for Decca(4174132) and that reading is still considered one of the best. In Stuart Burrows he had at his disposal the best Lensky after Wunderlich and before Beczala, and Teresa Kubiak was the very personification of Tatyana. Young, innocent, with a touch of elation at the beginning of the opera, but resigned at the end.
Under his direction, the orchestra (Orchestra of the Royal Opera House) flourished like the cornflowers in the Russian fields, making it clear why the composer considered his opus magnus to be “lyrical scenes” and not opera.
Bernd Weikl is a very seductive Onjegin, his very spicy baritone particularly sexy. Nicolai Ghiaurov is of course legendary in his role of Gremin and for me Michel Sénéchal is perhaps the best Triquet ever. Enid Hartle deserves to be especially mentioned as Filipyevna.
I want to dwell for a moment on Onjegin by Sir Thomas Allen. He has sung the role several times: both in Russian and in English. In 1988, he recorded it for DG (423 95923). Tatyana was sung by Mirella Freni – in the autumn of her career it became one of her showpieces. She is therefore more convincing as the older Tatyana than as the young girl, but there is nothing to criticise about her interpretation.
Neil Shicoff, then a splendid lyricist, was a very idiomatic Lensky, but Anne Sophie von Otter was only moderately convincing as Olga. Under James Levine, the Staatskapelle Dresden produced an unexpectedly lyrical sound, with lovely long arcs, but not devoid of a healthy sense of drama.
Anyway: it’s mainly about Thomas Allen. His reading of the title hero is particularly exciting and dramatically well grounded; it is truly fascinating to hear how Onjegin’s condescension in I turns into a shimmering passion in III. A vocal artist, no less.
It is also very interesting to see how he coaches young people at an ‘Onjegin master class’ (among his “students” is James Rutherford, among others):
DVDs
Boris Pokrovsky is a living legend. For decades, from 1943 to 1982, he was opera director of the Bolshoi Theatre in Moscow. Even in the Netherlands, he is not unknown: in 1996, he was ‘visiting’ us with his new company, the Moscow Chamber Opera, with “Life with an Idiot” by Alfred Schnittke.
His production of Onjegin, recorded for TV at the Bolshoi in Moscow in 2000(Arthaus Musik 107 213) originally dates from 1944. It is, of course, a classic, complete with all the trimmings. Sumptuous costumes, true-to-life sets, everything as it ‘should’ be.
As soon as the stage curtain opens, the first ‘open curtain’ is a fact. People love it. And they are right: it is indeed so very beautiful! Of course, you don’t get to see it like that anymore. Think Zeffirelli, but really authentic, without a single liberty being taken. You have to have seen it at least once, just to know how it was originally intended.
The unknown singers are all just fine, but the close-ups are a bit laughable. Of course, it is not a production to be shown on TV, you have to actually see it in the opera house. There is no chance of that, though: Boris Pokrovsky’s production has been replaced by a new production by Dmitri Tcherniakov after more than 60 years of faithful service. Buy the DVD and muse on the ‘good old days’, because they really aren’t coming back.
I started on Dmitri Tcherniakov’s production(Bel Air BAC046) with a huge dose of scepticism. His decision to replace Boris Pokrovsky’s old legendary production was very brave, because Muscovites (and not only Muscovites) were so very attached to it. Besides: you have to be really sure of yourself to dare to replace a LEGEND. On top of that, from the entire cast – apart from Kocherga and Kwiecien – I did not know any of the performers.
I quickly changed my mind, because from the start I was on the edge of my seat. The staging, costumes, stage design, sets and props – everything is right, even if it is not as it is in a typical ‘Onegin’. The entire first and second acts take place in the same space: the dining room in Larina’s house, with a long table and chairs prominently displayed. The same table and chairs also recur in III, but in a much richer ambience.
It is incredibly difficult to explain the whole directorial concept in a few words, you have to believe me that it is extremely fascinating and extremely exciting. Very intelligent too.
Tatyana is portrayed by Tatiana Monogarova in a very convincing way. She is pale, thin and slightly autistic, locked in her own mind. The outside world scares her as she tries to hide from it.
Olga(Margerita Mamsirova) is just a flirt and from the start she challenged Onegin. She is more than a little tired of her poet- boyfriend’s sighs. and she is not wrong!
Lensky is sung by a good, though not exeptional, Andrey Dunaev. He is a bit stupid, pushy and jealous and thus the real instigator of all evil happenings.
Larina (an insanely good singing and acting Makvala Kasrashvili) also gets more attention than usual. The moment when, thinking back to her childhood, she downs a drink and has a little cry is very touching. But she soon recovers and everything stays the same.
Mariusz Kwiecien (Onegin) is indeed irresistible. Or let me rephrase it: he portrays such a very bored and self-important arsehole (sorry for the word!). And he actually stays that way until the end. Utterly convincing!
Frantically he tries to belong to the ‘high society’, where he is not really accepted. Even his sudden passionate love for Tatyana feels unreal. On his knees, he offers her a bunch of red roses and when she refuses to run away with him, he tries to rape her.
Dignified, Tatyana walks off the stage on her husband’s arm on which Onjegin pulls out a pistol, but we are spared the suicide, because, of course!, without witnesses by his standards there is no use for it..
Trailer:
And then there is Robert Carsen’s production for the Metropolitan Opera, recorded in February 2007(Decca 0743298). I am a huge Carsen-adept and love almost everything he does. So too this Onjegin
His staging is very realistic and he follows the libretto accurately. In the first act, the stage is strewn with autumn leaves, but everything else is basically bare and there is almost no scenery. A bed for the ‘letter scene’, otherwise some chairs in the second and third acts. At the duel, the stage is completely empty.
It is not distracting. On the contrary. The costumes are really beautiful, but especially in the first act they remind me more of English Jane Austen film adaptations than of the Russian countryside. It is not really disturbing, the eye wants something too, but Renée Fleming is too glamorous for a peasant trio, making her switch to a proud princess less impressive.
Onjegin (Dmitri Hvorostovsky) is mainly a dandy here, very concerned with his, good, looks. Well, Dima is an extremely attractive singer in all aspects, but in his confrontation scene with Tatyana, he is more reminiscent of daddy Germont than of Onjegin.
Ramón Vargas is one of the best lyric tenors in 2007, but Lensky he is not! He really does his best, he also looks like a real poet, but this role needs to be a bit more languorous.
As usual, Carsen’s character direction is truly unsurpassed and even Fleming seems to thaw out at times. Unfortunately, her Russian is totally unintelligible.
Fleming and Hvorostovsky in the final scene of the opera:
The year 2000 (and the new century) had just begun when French documentary maker Bruno Monsaignon was invited by Mistislav Rostropovich to his home: the famous cellist wanted to hand him all the material of films and recordings he possessed… containers full. And although much was missing in terms of dates and information, it was immediately clear to Monsaignon what a valuable treasure he had in his hands. After several vodkas later, Monsaignon dared to ask the great maestro’s permission to make a film about his life. IIt has become a fascinating document full of historical footage and music excerpts:
6624 17.12.1998 Писатель, лауреат Нобелевской премии Александр Солженицын (справа) и виолончелист Мстислав Ростропович (слева) на концерте в честь 80-летия писателя. Юрий Абрамочкин/РИА Новости
Rostropovich was not only one of the greatest cellists of his time who inspired untold numbers of composers to write works for him, he was also an excellent pianist and conductor as well as a political activist and champion of human rights. In 1972, he was exiled and stripped of his nationality for defending his friend, the writer Alexandr Solzhenitsyn. After the fall of communism, he was rehabilitated and welcomed as a hero in the ‘new’ Russia.
The film begins with a party at the Barbican Centre in London. On the stage, the greatest of the great gather. There they are, all in a row: Kremer, Argerich, Vengerov, Jansons, Kissin, Penderecki, Ozawa…. In fact, who isn’t? Not even Margaret Thatcher is missing! The ‘birthday boy’ cuts the cake (in the shape of a cello), after which he gestures that it is now time to start drinking. It must have been Costly!
There is also a bonus. Two, actually. After Tchaikovsky’s Rococo Variations from 1986, we get a unique visual recording of Beethoven’s ‘Archduke Trio’ recorded in 1977, featuring Wilhelm Kempff and Yehudi Menuhin alongside Rostropovich; followed by the ‘Sarabande’ from Bach’s second cello solo suite recorded in 1969… Wow.
Bonus two treats us to table talk with the children of Rostropovich and Solzhenitsyn. How much more valuable do you want it to be?
There is no doubt about it: Magda Olivero was the very best Manon Lescaut of the second half of the twentieth century. In 1970, when she was 60 (!) years old, she sang the role in Verona with the not yet 30-year-old Domingo at her side. Quite bizarre when you consider that Olivero made her professional debut eight years before Domingo was born. And yet her portrayal of the young heroine was utterly convincing. Most of her colleagues could not (and cannot) match her performance!
The role of Des Grieux was a role that could have been written for Domingo. As Renato, he was able to combine all his charm, his sehnsucht and his boyishness (something he has managed to retain to an advanced age) with a cannon-like voice. My copy was released on Foyer (2-CF 2033), but nowadays there are more releases in better sound quality and the recording can also be found on You Tube.
Two years later, Olivero sang the role in Caracas. The performance of 2 June 1972 was recorded by Legato Classics (LCD-113-2). The sound quality is reasonably good, but what makes the recording really desirable is Des Grieux by the then 60-year-old Richard Tucker. So yearning, so in love, so beautiful…. Sigh. Yes, folks: once upon a time, opera was made by voices, not by beautiful bodies!
Duet from the fourth act:
Fedora
How many opera lovers know Umberto Giordano and his operas? Many know Andrea Chénier (for me one of the best and most beautiful operas ever), but that’s it. Unless you are a fan of verism, in which case there is a good chance that you have heard of Fedora. And if you do go to opera houses in countries other than the Netherlands, you may even have seen the opera. Otherwise, you are left with nothing but the CD and DVD recordings.
Admittedly, Fedora does not reach the level of Andrea Chénier, which is mainly due to the libretto. The first act has a hard time getting started and the third is a bit drab. But the music! It is so incredibly beautiful!
The play on which Arturo Colautti’s libretto is based comes from the pen of Victorien Sardou and, just like Tosca, it was written for the greatest tragédienne of the time, Sarah Bernardt. The opera therefore offers an amazing opportunity for the best singing actresses. Magda Olivero, for instance, is without doubt one of the greatest performers of the role.
Below Magda Olivero, Doro Antonioli and Aldo Protti in the third act of Fedora, recorded in the Concertgebouw in Amsterdam 1967:
Het Radio Filharmonisch Orkest is ongeveer een Janáček-huisorkest geworden. Onder leiding van Karina Canellakis is het helemaal ingevoerd in het klankidioom van de Tsjechische meesterinstrumentalist, die met De zaak Makropulos op hoge leeftijd nog weer eens een staaltje klanktovenarij afleverde, waaraan in het Concertgebouw volledig recht werd gedaan.
‘
De Zaak Makropulos’ is eigenlijk geen goede vertaling van de Tsjechische titel Věc Makropulos, want Věc betekent iets tussen ‘ding’ en ‘kwestie’ in. Ook al speelt het verhaal tijdens een gerechtsprocedure, er is iets met die naam Makropulos aan de hand dat eeuwen terug reikt.
Keizer Rudolf afbeelding Arcimboldo
De opera draait om Emilia Marty alias Elina Makropulos alias nog een heleboel alterego’s van de protagoniste wier namen allemaal met E en M beginnen. Ze blijkt blijkt al ruim driehonderd oud te zijn, gedoemd om steeds in een nieuwe gedaante voort te leven. Als dochter van de lijfarts van Keizer Rudolf II in Praag was ze, nadat de Keizer haar vader had verzocht een levenselixer te fabriceren, proefkonijn geworden.
Het middel bleek te werken, en sindsdien naar verlangt ze ernaar om eindelijk te sterven. Tragisch is natuurlijk bovendien dat niemand aanvankelijk kon bewijzen dat het middel werkte, totdat ze iedereen in haar omgeving zou overleven. Ze probeert in al haar gedaanten liefdesrelaties met mannen aan te gaan, maar ondergaat die gevoelloos en een liefdesnacht met haar wordt als ijskoud ervaren. Intussen geeft de componist haar gloeiend warme muziek mee.
Misschien sprak het verhaal de componist ook aan omdat hij zelf al tegen de zeventig liep maar én zelf nog weer eens verliefd was geraakt, op een jongere vrouw. In elk geval bleek hij creatief geenszins levensmoe. De muziek bruist en klotst dat het een aard heeft, en dat in wat in wezen een rechtbankdrama in dialogen is, met een levensmoede persoon als protagonist.
De opera is misschien moeilijk scenisch uit te voeren. De dialogen gaan razendsnel terwijl als je opera naturalistisch zou opvatten weinig eer valt te behalen aan de nogal saaie locaties zijn. Natuurlijk is de persoon van Emilia Marty eigenlijk magisch-symbolistisch. Je zou kunnen aanhaken bij de stijlmiddelen van de expressionistisch film, à la Robert Wiene (Dr Caligari) en Fritz Lang (Dr Mabuse, Der Müde Tod en Metropolis). Die films dateren allemaal van de jaren twintig van de vorige eeuw.
De componist had het toneelstuk waarop de opera is gebaseerd in 1922 gezien en de opera ging in première in 1926.De protagoniste heeft ook wel iets weg van de vrouwelijke protagonisten in Der Müde Tod en Metropolis. Misschien liet Alban Berg zich vervolgens door Emilia Marty inspireren voor de protagoniste van zijn opera Lulu, ook een min of mee ongrijpbaar personage dat niet zozeer door de tijd als wel dwars door allerlei sociale kringen bewoog en geruïneerde mannen achterliet, half tegen wil en dank. De last van het eeuwige leven komt in meer opera’s voor. Het zit in Der Fliegende Holländer en Kundry in Parsifal.
In de Matinee werd de rol van Emilia Marty/Elina Makropulos vertolkt door Sally Matthews, die vorig jaar een fantastische vos was in Janáčeks Het Sluwe Vosje. Na ruim 300 jaar is haar karakter volgens het libretto ‘ijskoud’ maar Janáček gaf haar een zangpartij mee die het tegendeel van ‘koud’ is, en Sally Matthews vertolkte deze dubbelheid fantastisch; in uitstraling ongenaakbaar, in stem en gestiek warmbloedig.
Bo Skovhus is natuurlijk een ster. Het siert hem dat hij deelnam in deze uitvoering waarin hij toch ook vooral dienstbaar is aan het ensemblewerk. Maar dat deed hij dan ook geweldig.
De grootste tenorrol is voor Magnus Vigilius als Albert Gregor, een echte Janáček-stem voor de vaak bij hem voorkomende tenorrollen die een half-macho, half-gevoelige jongeman verbeelden. Hij heeft een fraai stem en ziet er, in elk geval voor deze gelegenheid, ook uit zoals bij de rol past, jong, vitaal, maar ook niet als laten we zeggen een Verdiaanse Draufgänger. Hij heeft ook Siegmund, Cavaradossi en Lohengrin, maar dat past ook wel.
Ook de andere rollen waren uitstekend bezet. Ook de kleinere rollen doen in veeleisendheid nauwelijks onder voor de grote.
Zo keerde uit het Sluwe Vosje keerde Iris van Wijnen terug, altijd ook goed voor een sterke theatrale uitbeelding van een karakter, zoals ook heel bleek in Der Rosenkavalier afgelopen seizoen bij De Nationale Opera
Tim Kuypers had eerder in de Matinee gezongen in Janáčeks Kát’a Kabanová en Le Grand Macabre. De eveneens Nederlandse tenor Linard Vrielink mag ook apart worden genoemd, als een sterke Janek, de verloofde van de jonge zangeres Kristina, die nadat Kristina onder invloed van Emilia Marty alleen nog oog heeft voor haar carrière zich van kant maakt.
Vrielink heeft met zijn fraaie wendbare lyrische tenor al een uitgebreide loopbaan opgebouwd in Duitsland en Oostenrijk (Berliner Staatsoper, Bregenzer Festspiele) en komt dit seizoen naar De Nationale Opera als Jaquino in Fidelio.
Er stond nog een Nederlander op het podium, Arnold Bezuyen, als Graaf Hauk-Sendorf, een oude vlam van EM van een halve eeuw geleden. Het is goed hem terug te hebben in Nederland. Afgelopen zomer was hij een geweldige Mime in de Bayreuthse Ring.
Belangrijk was dat alle solisten ook moeiteloos ensembles vormden, wat in deze opera met zijn razendsnelle dialogen, zonder echt grote soli, zo van belang is.
Het is een blijk van het succes van de door de vorige artistiek Matinee-directeur Kees Vlaardingerbroek ingezette Janáček-cyclus dat de zaal vrijwel vol zat, bijna zo vol als vorige week bij de ‘authentieke’ Walküre. En dat voor een opera met een behoorlijk complex libretto en flink wat personages, zonder populaire ‘hits’ en zonder herkenbare grote solopassages.
Radio Filharmonisch Orkest Groot Omroepmannenkoor Karina Canellakis dirigent Emilia Marty: Sally Matthews sopraan Jaroslav Prus: Bo Skovhus bariton Dr. Kolenatý: Seth Carico bas-bariton Albert Gregor: Magnus Vigilius tenor Vitek: Paul Curievici tenor Hauk-Sendorf: Arnold Bezuyen tenor Janek: Linard Vrielink tenor Kristina: Natalia Skrycka sopraan Komorná: Maria Warenberg mezzosopraan Strojnik: Tim Kuypers bariton Poklízecka: Iris van Wijnen mezzosopraan
Gezien 23 maart NTR Matinee in het Concertgebouw Amsterdam
Deze uitvoering van Die Walküre is het vervolg op de uitvoering op authentiek instrumentarium van Das Rheingold.
Lange tijd was het onzeker of dit tweede deel van de cyclus er zou komen, vanwege de financiën, in Duitsland, waar de uitvoering werd geproduceerd, en bij ons, vanwege de kosten om het geheel hierheen te brengen. Gelukkig is het ook gelukt om dit deel van de droom, begonnen door Kees Vlaardingerbroek, hierheen te krijgen.
Dirigent Kent Nagano leidt het geheel opnieuw. Vitaler dan ooit. Ook fysiek. Al tijden kwam geen dirigent zo kwiek de grote trap aflopen. En hij is al een eind in de zeventig.
De minstens de helft jongere en eveneens energieke Canadese, in Den Haag woonachtige, bas-bariton Derek Welton keert terug als Wotan. Gekleed in een pak in de kleur blauw die momenteel bij politici, van Rutte en Paternotte tot PVV in zwang is. Wel, politiek moet hij in het verhaal van de Ring ook een balanceeract uitvoeren. Vocaal en fysiek maakt Walton er een warme Wotan van. Mede dankzij de zoetgevooisdere klank van het instrumentarium van het orkest, krijgt hij alle ruimte om ook sotto voce (ja dat kan in deze uitvoering) de karakterwisselingen van Wotan muzikaal en dramatisch uit te meten.
De ‘heldentenor met een zachtaardig kantje’ Ric Furman was een overtuigende Siegmund. Met zijn halve meter lange haar en sombere blik leek hij eerst op een Rasputin maar geleek geleidelijk aan steeds meer een Jezus zoals het Westen die eeuwenlang verbeeldde. Siegmund is in het verhaal eigenlijk ook een verlosser maar niet dé beoogde verlosser (dat wordt zijn zoon Siegfried). Dus meer een Johannes de Doper. Moeiteloos nam hij de klippen van de rol zonder zichzelf en orkest te hoeven overschreeuwen. In de pauze vertelde hij bij NPO Klassiek dat hij in principe ook Siegfried zou kunnen zingen (hij is nog jong), maar dat Siegmund hem veel sympathieker overkomt. En als grap erbij: bij Siegfried moet je nadat je bent gestorven nog een hele rest van een lange akte dood op het toneel liggen.
Allengs horen en zíen we bij hem en Sieglinde (zijn zuster), de (incestueuze) liefde opbloeien.Sieglinde was Sarah Wegener, in Das Rheingold nog Freia. Ze is geen knallende Sieglinde zoals Jeannine Altmeyer dat ooit was, of Eva-Maria Westbroek, meer een introverte, ook in haar verschijning. Maar daardoor spaart ze haar dramatische kracht voor de piekmomenten in de eerste akte als de twee hun liefde aan elkaar bekennen en in de tweede akte als zij zich na de dood op het slagveld van Siegmund bij de Walküren voegt om aan haar echtgenoot Hunding te ontkomen.
Deze Hunding, Patrick Zielke, had ik graag afgelopen zomer in de Ring in Bayreuth gezien. Enerzijds een echte oprechte telg van de Alberich-familie die het vanwege de bloedvete heeft voorzien op de nakomelingen van Wotan, anderzijds een eerlijke bedrogen echtgenote. Ook hij is relatief jong en kon het zich permitteren om deze rol uit te proberen zonder op de toppen van zijn volume-kunnen te hoeven zingen.
Tot de ontroerendste momenten in de opera behoort de scène in de tweede akte waarin Brünnhilde Siegmund vertelt dat hij zal moeten sterven, maar dat hij als troost opgenomen zal worden in de heldengemeenschap die na hun dood in het Walhalla worden verwelkomd, door haar en haar zusters, de Walküren. Hij zal daar zelfs de liefde vinden in de vorm van maagden die tot zijn beschikking zullen staan; had Wagner dit uit de beschrijving van paradijs in de Islam overgenomen? Enfin, zoals bekend wil Siegmund hier niets van weten als hij het voortaan zonder Sieglinde zal moeten stellen; dan gaat hij nog liever naar Helle.
Brünnhilde kreeg ook weer een warm menselijke vertolking in de persoon van Christiane Libor. Mooi is ook het moment als wij haar het gesprek tussen Wotan en de foeterende Fricka (Claude Eichenberger, eerder in de Matinee de kosteres in Janaceks Jenufa) zien afluisteren. Dramaturgische duiding is dat zij dus al van tevoren weet waarom Wotan schijnbaar tegen zijn wil opdraagt om Siegmund niet te sparen in de strijd tegen Hunding.
Enfin, ook al was het geen scenische enscenering, de opvoering bevatte toch vele scenische details, waartoe ook bijdroeg dat alle zangers hun rollen uit hun hoofd zongen. Het misschien wel mooiste scenische moment was in Wotans afscheid van Brünnhilde. Brünnhilde die langzaam naar links loopt en tegen de zuil vooraan bij het rechter zijpodium blijft staan, van Wotan afgewend. Wotan loopt intussen links af, af en toe nog omkijkend. Meer heb je niet nodig om de menselijke verhoudingen te laten overkomen.
Ook het Walküren-collectief was van de hoogste klasse. Als geheel was het zangersteam helemaal aan elkaar gewaagd. Zonder sterrendom.
Bij het spelen op authentieke instrumenten ben je natuurlijk ook benieuwd naar de verschillen in klank. De balans tussen strijkers en bijvoorbeeld koper wordt anders. Erg fraai was het gebruik van een dierenhoorn (rund? ram?) als Hunding op jacht naar Siegmund en Sieglinde het slagveld betreedt; en mooi uitgebeeld als hij daarbij met de hoornspeler langs de linkertrap van boven naar beneden zijn entree maakt.
Het slagwerk is ook authentiek en het volume ervan stijgt boven dat van de strijkers uit als er hard op wordt gespeeld. Wat waarschijnlijk zo is bedoeld. De zangers zingen het Duits trouwens volgens een uitspraak waarin de taal in de tijd en de regio van Wagner toen heeft geklonken.
En onthutsend was de klank van de cellosolo op darmsnaren tijdens de liefdesscène tussen Sieglinde en Siegmund in de eerste akte. Veel aarzelender, haperender bijna. Verklankt op de een of andere manier de schuchterheid van het paar tegenover elkaar.
In de derde acte doemden wat synchronisatieproblemen op, als de blazers uit Dresden zich even leken lost te maken van de strijkers uit Keulen, en daar moesten ook nog acht Walküren mee in overeenstemming worden gebracht, wat niet steeds lukte, ondanks het feit dat zij de dirigent via een apart televisiescherm konden volgen, of misschien wel juist daardoor. Maar een kniesoor die daarom geeft. In deze vol bezette passages ontstond intussen, door de helderheid van het klankbeeld, mede doordat de volumes relatief klein werden gehouden en ongetwijfeld geholpen door de akoestiek van het Concertgebouw een soort magma van klank, alsof je je temidden van een geluidsmassa bevond.
Overigens is deze opera natuurlijk voor het theater bedoeld. Maar je krijgt wel een indruk van hoe de dirigent het geheel vanuit de orkestbak moet hebben gehoord. Al werd het orkest later toen Die Walküre in Bayreuth werd opgevoerd als onderdeel van de Ring onder het podium geplaatst, waardoor ook voor de dirigent de menging met de zangers anders was dan nu tijdens deze opvoering.
Bij de eerdere Rheingold-matinee heb ik geprobeerd de oorsprong van de orkest opstelling te achterhalen. Eerste violen links, tweede rechts, celli achter de eerste violen, daar helemaal links van en achter de contrabassen, achter de tweede violen de altviolen, meeste koper rechts, harpen helemaal rechts. ‘De orkestopstelling van die we nu zagen lijkt op de orkestopstelling in Bayreuth: eerste violen links, altviolen naast de eerste violen, celli erachter, tweede violen rechts, contrabassen verspreid over links en rechts, koper allemaal bij elkaar op rechts, hoorns vooraan.’ Nu stonden alle contrabassen links, om op rechts plaats te maken voor de harpen. Sowieso was het orkest nu groter, vandaar dat Concerto Köln nu versterkt werd met het Dresdner Festspielorchester, een amalgaam van leden van andere Europese ‘authentieke’ orkesten waaronder het Orkest van de XVIIIe Eeuw.
In Bayreuth klinkt alles ook zachter dan in de reguliere moderne operapraktijk door de unieke ‘onzichtbare’ opstelling onder het podium. Waardoor het geluid tevens omfloerster wordt. Het orkest in deze Matinee kan meer hebben geklonken als dat bij de première van Die Walküre in een ‘normaal’ operatheater, in München in 1870, zes jaar voordat Die Walküre voor het eerst in Bayreuth werd opgevoerd als onderdeel van de complete Ring.
Die omfloerste orkestklank had er misschien mede toe bijgedragen dat de Ring-opera’s relatief langzaam werden gespeeld, al joeg Pierre Boulez in zijn Ring-cyclus geregisseerd door Patrice Chéreau ter gelegenheid van het honderdste geboortejaar van de Ring in Bayreuth het tempo wel weer op, wat hij eerder ook met Parsifal had gedaan.
Nagano en Concerto Köln hielden het tempo er ook in. Er was één moment dat dat tot een teleurstelling leidde. Nadat Wotans laatste woorden in zijn Abschied aan Brünnhilde zijn verstorven, klink de Feuerzauber, in de gebruikelijke tempi een moment van laatste bezinning op wat is gebeurd en een vooruitblik op wat we weten dat aan het eind van de Götterdämmerung gebeuren gaat. Door het vluchtige tempo leken de muzikale vlammen nu echter al te doven het vuur goed en wel was aangestoken. Maar misschien wilde een muzikale dramaturg uitbeelden dat het Godenrijk uiteindelijk als de spreekwoordelijke nachtkaars zal eindigen.
Zou er een Siegfried komen? En dan een Götterdämmerung? Siegfried is in veel opzichten het moeilijkste deel van de Ring. Dramaturgisch én stilistisch een tussenopera, met een lang eerste deel met Siegfried en Mime, volgens sommigen Wagner op zijn aller-antisemitischt in zijn karakteruitbeelding, dat bovendien theatraal al gauw flauw wordt, en met in muzikale stijl een enorme cesuur tussen de tweede akte en derde akte, overeenkomstig met de periode waarin Wagner het werk aan de Ring stillegde, tot hij ervoor had zorg gedragen dat de Ring als geheel in zijn naar eigen inzicht gebouwde, door Koning Ludwig II van Beieren bekostigde theater zou worden opgevoerd.
De Götterdämmerung is een consistent geheel, en de Siegfried is vaak niet om door te komen. Maar het zou wat ver gaan die over te slaan. Overigens vond ik van de mijns inziens, en volgens vele anderen mislukte recente Ring, de tweede acte van Siegfried één van de geslaagdste actes, waarin alle slechte of op zijn minst gecompromitteerde oude mannen in de cyclus, inclusief Wotan, bij elkaar in een pension voor ouden van dagen zitten, en vandaaruit als geriatrische crimering-leaders de wereld uit pure wrok bestieren.
Gezien 16 maart NTR ZaterdagMatinee in het Concertgebouw Amsterdam
Concerto Köln Dresdner Festspielorchester Kent Nagano dirigent Derek Welton bas-bariton (Wotan) Ric Furman tenor (Siegmund) Sarah Wegener soprano (Sieglinde) Patrick Zielke bas (Hunding) Claude Eichenberger mezzo-soprano (Fricka) Christiane Liebor sopraan (Brünnhilde) En verder” Natalie Karl, Chelsea Zurflüh, Ida Aldrian, Marie-Luise Dreßen, Eva Vogel, Karola Sophia Schmid, Ulrike Malotta mezzo-soprano en Jasmin Etminan als Walküren.
Fotograaf Simon van Boxtel
Mijn recensie van de Concerto Köln/Kent Nagano Das Rheingold in de Matinee.
Klemperers legendarische maar voor een deel voltooide opname (alleen de eerste akte en Wotans Abschied en de Feurzauber waren mijn Walküre-vuurdoop. Ja, zóó langzaam. Maar zóó mooi. Langzaam spelen moet je ook kunnen.
Het groene dilemma. Zo groen mogelijk proberen te zijn in een organisatie die afhankelijk is van internationale deelnemers en anders misschien tot provinciaal niveau zou afzakken. Dan kun je wel een festival organiseren deels gewijd aan duurzaamheid, en Urgenda een debat laten houden (op een zijbalkon), maar toch komen er componisten, regisseurs, librettisten en zangers van over de Oceaan aanvliegen; al kwamen de Engelsen wel per Eurostar. En de programmafolder van het festival wordt verpakt in plastic – gerecycled plastic, dat wel – thuisgestuurd.
Over dit soort dilemma’s gaat de Shell opera ook. Het is gemakkelijk het over anderen te hebben, bijvoorbeeld Shell, maar wat doen wij zelf? Een paradox die zeker aan bod komt.
Shell wist van de hoogstwaarschijnlijke klimaateffecten van zijn bezigheden, maar veranderde zijn beleid niet of nauwelijks. Wel bedacht het scenario’s voor hoe het zou kunnen reageren als de voorspellingen uit zouden komen.
Maar wat is de verantwoordelijkheid van de consument, die de producten van Shell afneemt, en wel kan minderen, maar op sommige punten toch geen alternatief heeft. Wat doet de overheid, die officieel namens de burger handelt, maar ook het belang van de economie in de gaten houdt.
Intussen is er de historie. Shell begon in feite in Indonesië, dat al vanaf eind 16e eeuw door Nederland, in naam van overheid en burgers, werd gekoloniseerd, met vele slachtoffers tot gevolg. Het is daar dat de eerste bedrijven die later Shell zouden vormen hun eerste olie boorden. En de slachtoffers, mensen en natuur, van Nigeria tot California, van olierampen veroorzaakt door Shell. En hoe zit het met de andere oliemaatschappijen? Als Shell zijn beleid zou veranderen, stappen de consumenten dan over naar de concurrentie. En is het wel concurrentie, of spelen de grote energiebedrijven onder één hoedje.
Intussen vliegen solisten af en aan, ook al zal hierbij ongetwijfeld naar het budget worden gekeken, en gaat deze productie ook reizen. De vraag is of deze niet vooral de ‘converted’ gaat bereiken. Al zaten er bij de premières ook diverse medewerkers en bekenden van hoofdsponsor Houthoff in de zaal, een advocatenkantoor dat zeer actief is in het bedrijfsleven, onder meer het heel grote bedrijfsleven, en misschien ook wel van ING, sponsor van samenwerkingspartner het Concertgebouworkest.
Of de opera zonder Houthoff en het KCO zonder ING zouden kunnen is dan minder pregnant dan de vraag of Nederland en de wereld zonder Houthoff en ING zouden kunnen. Mijn antwoord: nee, zeer waarschijnlijk niet, maar kunnen we de bedrijven helpen of anders dwingen hun beleid bij te stellen? Urgenda heeft in de rechtbank bedongen dat Shell het beleid zou bijstellen. Shell heeft daar tot nu toe geen gehoor aan gegeven, in afwachting van een gerechtelijke uitspraak in hoger beroep, aangetekend door Shell, dat dezer dagen speelt.
Vandaar dat deze opera extra actueel is. In de opera waren verschillende rollen weggelegd voor betrokken partijen, in geabstraheerde vorm. De CEO, de regering, de activist, de geschiedenis, die de historische rol belicht van multinationals en betrokken naties in de koloniale wereld. De piloot en de werknemer in de olie-industrie, wiens bestaanszekerheid tot nu toe gekoppeld zijn aan de fossiele energievoorziening. De onderwijzer en wat die kan doen. De consument. Kan de publieke opinie bijdragen aan beleidsverandering? De grote bedrijven waren al decennia bezig op voorhand de publieke opinie te beïnvloeden. En de kunstenaar. Kan kunst ook bijdragen aan publieke bewustwording? Kan het muziektheaterwerk The Shell Opera hieraan bijdragen?
Aan de aanstekelijkheid van het werk en de uitvoering zal het niet liggen. De muziek van de Amerikaanse Ellen Reid, momenteel ook composer in residence van het Concertgebouworkest, past in het moderne, vooral Amerikaanse tonale idioom, post-John Adams, aan wiens documentaire-opera’s met Peter Sellars de opzet van de Shell Opera ook doet denken.
Maar bijvoorbeeld ook Blue van Jeanine Tesori en Tazewell Thompson, die in 2022 bij DNO te zien was, en Denis & Katya van Philip Venables en Ted Huffmann (een duo dat trouwens gelukkig terugkomt in volgend seizoen met een nieuwe productie als onderdeel van Opera Forward).
Tussen de vele fraaie lyrische passages door verschijnt af en toe een atonale clash, wat ook wel past bij het onderwerp, en de opera opent met een flinke clash, fraai gespeeld door het ensemble bestaande uit leden van het Concertgebouworkest en de Concertgebouworkest-academie, en fraai strak gedirigeerd door Manoj Kemps, inclusief de niet zelden gecompliceerde samenzangpersonages, inclusief een lange als ik het goed heb geteld vierstemmige, indringende en ontroerende passage met een gigantisch kinderkoor.
Een placcatieve opera, ja. Met een dramaturgie zoals in sommige late Brecht, of ‘actietheater’ uit de jaren zeventig.Maar in die hoedanigheid wel helder, met heldere personages die ieder vol mooie muziek.
Ook de regie was knap gedaan. Personages klopten en knalden eruit. Misschien was de enscenering hier en daar wat overdadig.
De wand waarin op zeker moment rechts de CEO en de Overheid rechts als van achter een balustrade van een cruiseschip te zien zijn en links The Climate Refugee in een uitsparing. (Ik moest denken aan Ruben Østlunds film The Triangle of Sadness over de ondergang van een cruiseship, met alleen superrijken, dronken stuurlui en het lagere personeel aan boord.)
Die vierdubbele rij schijnwerpers tegen het einde bovenlangs het hele toneel, al werd de bedoeling wel duidelijk als deze zich op gegeven moment op het hele publiek richten. Dat de bejaarde figuranten soms wat houterig bewegen, ook al snap ik de reden waarom ze worden opgevoerd.
Ze komen uit delen van de wereld waar Shell heeft huisgehouden, zoals Indonesië, de Antillen en Nigeria. Op den duur werkt dat wel degelijk indringend, mede dankzij de fraaie solo-rol van hun bewegingsregisseur Nita Liem.
Op het niveau van de personages was de mise en scène zonder meer indrukwekkend. Dat gold ook voor hun zangprestaties, zonder uitzondering. Zoals voor The Law / The Artist, de Britse sopraan Lauren Michelle, The Activist, de Britse sopraan Ella Taylor, The Government, de Britse mezzo Claire Barnett-Jones, en The Historian, de Amerikaanse alt Jasmin White, die vocaal en wat betreft het weergeven van hun personages de zaal met gemak aan hun voeten kregen. Ook The CEO, de Noorse bariton Audun Iversen, The Consumer, de Amerikaanse tenor Anthony León, en The Pilot, de Nederlandse bas Alexander de Jong staan als een huis. De laatste ook vanwege zijn luchtacrobatiek. Heel indrukwekkend. Confronterend, en tegelijkertijd theatraal fraai.
Overigens is interessant dat bijvoorbeeld The Activist Ella Taylor ook in hun overige leven ook cultureel-politieke en/of cultureel-sociaal actief is in solo-recitals, waarin hen de nadruk legt op werken van componisten die ondergerepresenteerd zijn in de klassieke muziek en werkt Taylor mee aan de creatie van nieuw werk met een focus op de LHBTIQ+ gemeenschap en regelmatig over hun operacarrière als transpersoon spreekt.
En ja dan komt vlak voor het einde dat hele kinderkoor op. In een vloeiende beweging. Niet alleen klopte hun Mahleriaanse zang helemaal, ook dramatisch was dit áf.
Ja, dus hopelijk bereikt de Shell Opera niet alleen de converted. Én zet het ook de converted aan tot verder consequent doordenken over hun eigen rol. Inclusief de organisaties zelf.
The Shell Opera.
Muziek Ellen Reid Libretto Roxie Perkins; gebaseerd op het toneelstuk De zaak Shell van Anoek Nuyens, Rebekka de Wit, Frascati Producties en De Nwe Tijd Muzikale leiding en co-creatie Manoj Kamps Regie, concept en co-adaptatie Gable Roelofsen en Romy Roelofsen (Het Geluid) Decor Davy van Gerven Kostuums Greta Goiris en Flora Kruppa Licht Jean Kalman Video Wies Hermans Choreografie Winston Ricardo Arnon Bewegingsregie ‘Elders’ Nita Liem Dramaturgie Willem Bruls, Saar Vandenberghe, Jasmijn van Wijnen The Government Claire Barnett-Jones The Consumer Anthony León The Law / The Artist Lauren Michelle The CEO Audun Iversen The Activist Ella Taylor The Climate refugee Carla Nahadi Babelegoto The Historian Jasmin White The Weatherman Erik Slik The Elementary School Teacher Nikki Treurniet The Pilot Alexander de Jong The Fossil Fuel Laborer Allen Michael Jones The Field Worker Yannis François Elders Watermusic Kinderkoor (Muziekschool Waterland), Noord-Hollands selectiekoor en The Shell Trial projectkoor, geselecteerd uit verschillende scholen in Zuidoost, Noord, Nieuw-West en Almere. Academie-deelnemers en orkestleden van het Koninklijk Concertgebouworkest.
Gezien 16 maart in het Muziektheater Amsterdam.
Fotografie Marco Borggreve
Mission accomplished: the Shell Trial wordt ook in het Financieel Dagblad besproken:
Who does not know ‘Méditation’, the sentimentally sweet but oh-so-beautiful piece of violin music? Most often it will make you cry.
Méditation in Josef Hassid’s performance:
However, not many people have ever heard, let alone seen, the opera in which this piece acts as a kind of interlude in the second act.
Recordings of the complete work are still scarce, I only know of three myself (with Anna Moffo, Beverly Sills and Renée Fleming), of which the one with Sills, Sherrill Milnes and Nicolai Gedda (Warner 0190295869069) is dearest to me.
Below Beverly Sills and Sherrill Milnes in the final scene of the opera:
Pier Luigi Pizzi’s production from La Fenice had previously been released on CD and I found it particularly strong musically and mainly vocally. I was therefore particularly curious as to whether the visuals added anything to it on Dynamic’s DVD. To which I can now say a resounding “yes”.
The sets are sparse, yet the stage seems to be completely full of them. Because of the colours (with very predominant red) perhaps, but also because of the dominant place they occupy on stage. For instance, Thaïs’ rose-covered bed, on which she – as if she were the Venus of Urbino or one of the versions of Danaë, also by Titian – lies very voluptuously. This bed is very prominently in the centre of the stage.
In the third act, when the fun life has ended and the penance begins, the roses are nowhere to be seen (a bed of thorns?) and her posture is as chaste as her white robe.
The costumes are a story apart: very opulent, oriental and barely concealing. Eva Mei doesn’t go as far as her colleague Carol Neblett, who went completely out of her clothes in New Orleans in 1973, but her see-through little nothing of a dress, from which her breasts keep escaping almost unnoticed, leaves nothing to the imagination.
Perhaps she was inspired by the very first Thaïs, Sybil Sanderson, whose breasts were also ‘accidentally’ visible during the premiere performance in 1894? Then again, it is all about the greatest (and most beautiful) courtesan in Alexandria!
Eva Mei is very virtuoso and very convincing as Thaïs . So is Michele Pertusi as Athanael. There is a lot of ballet, though. Also where it really shouldn’t be, which is very distracting at times.
Thaïs from Toronto: unearthly beautiful orchestral playing
Recordings of Thaïs are still scarce so any new releases are more than welcome. Especially if the performance is good, and this new recording on Chandos most certainly is. At least: to some extent.
The Toronto orchestra sounds so incredibly beautiful that you cannot help falling in love with it. Sir Andrew Davis truly extracts the impossible from his musicians: I have not heard the score performed so beautifully before. The pianissimi, the way they manage the quiet passages to perfection, the subcutaneous tension. Hats off! Hats off also to the violinist who manages to add new layers to the ‘Meditation’. So beautiful!
Unfortunately, the singers lag a bit behind. Erin Wall is a beautiful soprano with a crystal-clear voice, but a ‘Whore of Babylon’? More like a rather childishly naive girl.
Joshua Hopkins has the right voice for Athanael but he goes the wrong way when it comes to ‘earthly desires’. Andrew Staples is a good Nicias but he too fails to fully convince me.
Schilderij Lytras Nikiforos, Antigone en Polynices
Het leek wel een demonstratie van de werking van muziek op onze hersenen. Strawinsky’s opzettelijk klinische muziek in contrast de jonge componist Samy Moussa met muziek die je emotioneel meteen het drama inzuigt, allebei geschreven voor het uitbeelden van een Griekse tragedie. Strawinsky’s kalm evoluerende neoclassicistisch meanderende loopjes en Samy Moussa’s heftig modulerende klankblokken in laatromantisch idioom.
Wanneer bekende en nieuwe muziek worden gecombineerd, wordt het nieuwe stuk meestal eerst geprogrammeerd, waarna het bekende werk volgt.Maar hier Samy Moussa’s Antigone als sluitstuk geplaats, na het bekende werk, Strawinsky’s Oedipus Rex. Een heftige climax na een veel serener begin.
Overigens is er nóg een overweging voor deze volgorde: in beide stukken gaat het om dezelfde familiegeschiedenis – het verhaal van Antigone, de dochter van Oedipus, volgt op de gebeurtenissen die in Oedipus Rex worden uitgebeeld. Creon, Oedipus’ oom en tevens zwager, wordt na de neergang van laatstgenoemde diens opvolger als koning van Thebe. Ook al heeft hij geen zingende rol in Samy Moussa’s Antigone, we zien hem wel terugkeren in deze enscenering; maar daarover later meer.
De Nationale Opera plaatst de twee stukken zonder pauze na elkaar. En er wordt fraai gebruik gemaakt van één décor en één belichting en aankleding. We zien twee halfcirkelvormige kale bleekhouten wanden die het ene moment een burgwal of wachttoren kunnen vormen, het andere moment op de toegang tot een labyrint lijken, en geregeld ook een scheidswand tussen de taferelen van de koninklijke familieleden en het volk van Thebe vormen.
Mart van Berckel regisseerde Oedipus Rex, en Nanine Linning Antigone. Zij sprongen in voor de oorspronkelijk beoogde regisseur Wayne McGregor, een Britse choreograaf, die kort voor de aanvang van de repetities de productie verliet. Mart van Berckel regisseerde vorig jaar met veel succes Ändere die Welt als onderdeel van het Opera Forward festival, Nanine Lining is momenteel artistiek leider van het Scapino Ballet.
Oedipus Rex is gebaseerd op Jean Cocteau’s bewerking van Sophocles’ klassieke drama en geschreven voor mannenkoor en zangsolisten.Strawinsky schreef doelbewust ‘anti-emotionele’ of althans ‘anti-pathos’ en ‘anti-het grote gebaar’-muziek, ook zonder grote tragische soloscenes. De voor een belangrijk deel aan het koor toebedeelde tekst moet het drama ‘intellectueel’ overbrengen en hij werpt daarbij nog een extra barrière op door de tekst in het Latijn te laten zingen, waardoor hij zich ervan verzekerde dat echt niemand zich ‘sentimenteel’ met de personages zou identificeren.
De regisseur kwam echter met een uitermate heldere groepsregie van het koor en gaf de personages de ruimte om met economische heldere gestiek de emoties uit te drukken die toch voortvloeien uit het achterliggende verhaal.
Oedipus-vertolker tenor Sean Panikkar bewonderde ik onlangs als een uitermate levendige en ingeleefde Loge in Barry Kosky’s enscenering van Das Rheingold, hier in de bioscopen te zien live vanuit Covent Garden. In deze Oedipus Rex zet hij met dezelfde beheersing van theatrale middelen en dezelfde veelzijdige vocale techniek een tegen wil en dank ontroerende Oedipus neer.
Dame Sarah Connolly als Iokaste voegde daar ook dramatisch ontroerende momenten aan toe, eerst in het uitbeelden van haar liefde voor Oidipous als haar echtgenoot en later als ze zich realiseert dat hij tevens haar zoon is. Vocaal staat dat natuurlijk allemaal als een huis.Ook de verschillende kleinere zangrollen waren dramatisch subtiel en vocaal sterk bezet.
In alle Griekse tragedies is Tiresias als de blinde ziener en brenger van de waarheid een ‘dankbare ondankbare’ rol en deze wordt hier fraai vertolkt door de bas Rafal Siwek.’ Dat kan dan na wat ik schreef over Sarah Connolly en vóór de kleinere rollen.
Een speciaal aandeel had Nazmiye Oral als spreker, die een verbinding legt tussen het drama en de belevingswereld van het publiek. Fraai drukte zij uit hoe machteloos de toeschouwer zich ook volgens de beginselen van de Griekse tragedie zich moet voelen bij het aanzien van al het gruwelijks dat zich op het toneel afspeelt.
Samy Moussa’s Antigone is geschreven als muziek voor dansers met vrouwenkoor waarvoor de Samy Moussa een collage maakte, in het oud-Grieks, van teksten van de drie grote Atheense tragedieschrijvers Aeschylus, Sophocles en Euripides en andere auteurs.
Naast het knap gechoreografeerde koor gaf Nanine Linning fraaie solorollen aan (bij de premiere) danseres Qian Liu, eerste solist van Het Nationale Ballet, aan dansers Dingkai Bai en Fabio Rinieri als respectievelijk Polynices en Eteocles, haar twee broers die met elkaar de strijd aangaan om de erfopvolging, waarbij Polynices wordt gedood, en andere rollen.
Samy Moussa doet muzikaal het tegenovergestelde van Strawinsky. Met spectaculaire harmonische effecten en een schier oneindig scaleavan orkestrale kleuren bouwt hij voortdurend spanning op in de muziek. Stijgende motieven leiden naar toppen in emotionaliteit, die zich elke keer opnieuw ontladen in guirlandes van dalende noten, waarna het melodische proces opnieuw begint, als de dagindeling van Sisyphus, die belast was met het dagelijks een grote steen tegen een berg opduwen, die dan telkens als hij bijna bij de top was uit zijn handen glipte en weer omlaag rolde.
In dit balletoratorium is er vocaal alleen rol voor het vrouwenkoor. Dat kreeg van Nanine Linning een fraai gechoreografeerde hoofdrol. En zong weergaloos, messcherp in de fraaie harmonieën.
Het was een interessantste regievondst om de protagonisten uit het Oedipus Rex-deel, Oedipus, Iokaste Tiresias en Creon, in zwijgende rollen terug te laten keren in Antigone deel, ook al zijn de eerste twee eigenlijk al dood tegen de tijd van deze episode uit de familietragedie.
We zien ze even oplichten tussen het vrouwenkoor, misschien als spookbeelden uit het verleden, maar ook als een herinnering aan gelukkiger tijden. Creon heeft in de Antigone-verhaal wel een grote rol. Aanvankelijk koning tegen wil en dank na de val van Oedipus, is hij het die Antigone, Oedipus’ dochter, verbiedt het lichaam van haar broer Polynices te begraven. Nanine Linning laat hem vrijwel ononderbroken op het toneel staan, in een mooie zwijgende maar wel dominerende rol.
Ik heb op Spotify naar meer muziek van Samy Moussa geluisterd. Zijn vioolconcert met Andrew Wan en het Orchestre Symphonique de Montreal onder Kent Nagano staat als een huis. Een uitvoering door het KCO onder Gustavo Gimeno van zijn tweede symfonie daags voor de opvoering van Antigone heb ik moeten missen. Die is komen de zondag op NPO Klassiek te beluisteren in het Zondagmiddagconcert, in combinatie met een uitvoering van Strawinsky’s Sacre du Printemps, een mooie spiegel van de combinatie Moussa-Strawinsky bij de Nationale Opera.
In het Labs: the Carousel middagprogramma werden vier korte nieuwe opera/muziektheater-stukken opgevoerd. Daarvan vond ik de muziek van het tweede werk eruit knallen, Alam Hernández’ ‘Need for [Sing]: The Last Ensnarlamento’:akoestische en elektronische muziek aanstekelijk vermengd, met veel geestig gebruikte popmuziek-elementen, zonder dat het geforceerd overkwam. In het vierde stuk van Jurgis Kubilius werd Bohemian Rhapsody werd geciteerd; in deze tijd waarin ‘klassieke’ muziek verwatert via John Williams tot en met Einaudi en Iris Hond herinnert Jurgis Kubilius er prettig aan dat in de in verhouding met Einaudi waarachtige popmuziek heel veel échts is gebeurd; en als je daarbij per se aan academisch niveau wil houden, dan is Bohemian Rhapsody een voorbeeld van popmuziek die de vergelijking ruim kan doorstaan.
Bij de zangers was ik met name helemaal weg van Viola Cheung, met een sprankelende coloratuurtechniek, en met super comédienne-talent in het eerste stuk, ‘Goldilocks in Amsterdam’ van Massimiliano Vizzini. Voor de meeste stemmen bleef dat steeds nog steeds een beetje in duister gehuld, maar voor Viola Cheung leek mij een carrière op het grote podium van de Stopera zonder meer weggelegd.
De volgende dag, zondag, was er het ‘Song Project’. Vijf jonge componisten, de jongste 19, de oudste 29, bewerkten liederen van Gustav Mahler, Alphons Diepenbrock en Elisabeth Kuyper, voor even jonge zangers, begeleid door leden van het Nederlands Kamer Orkest. Ik was in bijzonder gecharmeerd van lyrische sopraan Elisa Maayeshi in bewerkingen van een lied van Elisabeth Kuyper door en een eigen lied van Mehmet İlhan Gazioğlu (de 19jarige).
Er stond, ook gezien haar uitstraling, een Marshällin in spe, ook al zouden er natuurlijk nog wat reuzensprongen moeten worden genomen. Dan hebben we meteen een Octavian erbij, want ik was ook in het bijzonder weg van mezzosopraan Sterre Decru. Die was vocaal soeverein en theatraal kwikzilverig in een hilarisch getheatraliseerde versie van Diepenbrocks ‘Es war ein alter König’ in een bewerking door componist van Bela Braack (op de fraaie semi-sprookjes-achtige tekst van Heine).
Tenor Henrik Enger Holm zong ook een lied van Diepenbrock, maar ik zou hem een lied van Diepenbrock in het Duits hebben gegund in plaats van diens ‘Mijmering’ in het Nederlands. Nederlands blijft toch een moeilijk zingbare taal waarin je weinig kunt articuleren, of Diepenbrock heeft het eigenlijk in een idioom geschreven dat zich beter leent voor het Duits. Wel, dat Holms Noors is was dan weer niet echt goed te merken, wat dat betreft zat hij met zijn Nederlandse uitspraak toch goed in de buurt. Ik denk dat hij met zijn lyrische stem mooi nog verder kan uitgroeien naar liedtenor; ik kan mij voorstellen dat iemand als Peter Schreier een held voor hem is, en dat is niet verkeerd.
Muzikale leiding Erik Nielsen Oedipus Rex regie Mart van Berckel Antigone regie en choreografie Nanine Linning Oedipus Rex, ‘opera-oratorium’, libretto in het Latijn Jean Cocteau, gebaseerd op Sophocles’ Oedipus Rex Compositie Igor Stravinsky
Zangers: Oedipus Sean Panikkar Jocasta Sarah Connolly Creon Bastiaan Everink Tiresias Rafał Siwek Le Berger Linard Vrielink Le Messager Frederik Bergman Spreker Nazmiye Oral
Antigone, oratorium, wereldpremière, gezongen in klassiek Grieks, voor vrouwenkoor en orkest Compositie Samy Moussa
Dansers: Antigone Qian Liu / Nicola Jones Polynices Dingkai Bai / Rémy Catalan Eteocles Fabio Rinieri / Sven de Wilde Eurydice Sandra Quintyn / Antonina Tchirpanlieva Haemon Sander Baaij / Gabriel Rajah Creon Bastiaan Everink Tiresias Rafał Siwek Libretto: Samy Moussa met Niall Potter; gebaseerd op teksten van Aeschylus, Apollodorus, Empedocles, Euripides, Philostratus van Lemnos en Sophocles Nederlands Philharmonisch Orkest
Koor van De Nationale Opera, instudering Edward Ananian-Cooper
“This is my best opera,” Giuseppe Verdi said after the premiere. And added that he “could probably never write anything so beautiful again”. That the “never” wasn’t completely correct, we know now, but at the time, some kind of electric shock must really have gone through the audience. Even now, more than 170 years after its premiere, Rigoletto continues to top the opera charts, as ever. I therefore sincerely wonder if there are any opera lovers left who do not have at least one recording of the ‘Verdi cracker’ on their shelves.
Design by Giuseppe Bertoja for the world premiere of Rigoletto (second scene of the first act)
Ettore Bastianini
My all-time favourite is a 1960 Ricordi recording (now Sony 74321 68779 2), starring an absolutely unmatchable Ettore Bastianini. His Rigoletto is so warm and human, and so full of pent-up frustrations, that his call for “vendetta” is only natural.
Renata Scotto sings a girlishly naïve Gilda, who is transformed into a mature woman by her love for the wrong man. She understands like no other, that the whole business of revenge can lead nowhere and sacrifices herself, to stop all this bloodshed and hatred.
Alfredo Kraus is a Duca in a thousand: elegant and aloof, courteous, yet cold as ice. Not so much mean, but totally disinterested and therefore all the more dangerous.
A sonorous Yvo Vinco (Sparafucile) and deliciously vulgar seductive Fiorenza Cossotto (Maddalena) are not to be sneezed at either, and the whole thing is under the inspired direction of Gianandrea Gavazzeni. Unfortunately, the sound is not too good, but a true fan will take it for granted.
Bastianini and Scotto in the finale:
Piero Cappuccilli
My other great favourite is the performance recorded in 1980 under Carlo Maria Giulini (DG 457 7532). Ileana Cotrubas is Gilda incarnate. She is not quite a vocal acrobat à la Gruberova, nor a wagging ‘canary’ like Lina Palliughi, decidedly less dramatic than Callas (rightly so, a Gilda is not a Leonora) and perhaps not as brilliant as Sutherland, but what empathy! What commitment! What an understanding of the text! Her Gilda, unlike Scotto’s, never grows old, and her sacrifice is a teenage girls’ own: senseless and pointless and so all the more moving.
The Duca is sung by Plácido Domingo, not really my favourite for the role, though there is nothing at all wrong with his singing. Piero Cappuccilli is a truly phenomenal Rigoletto, they don’t make ‘em like that anymore.
But we shouldn’t forget Giulini, because so lovingly as he handles the score that it couldn’t be more beautiful.
Tito Gobbi
The 1955 recording with Maria Callas (Warner Classics 0825646340958) conducted by Tulio Serafin sounds pretty dull. Giuseppe Di Stefano is a pretty much perfect Duca: seductive macho, suave and totally unreliable. That his high notes in ‘Questa o Quella’ come out a bit squeezed, well… for this, he is forgiven.
Tito Gobbi is simply inimitable. Where else can you find a baritone with so many expressions at his disposal? This is no longer singing this is a lesson in acting with your voice! What you should also have the recording for is Nicola Zaccaria as Sparafucile. Unforgettable.
And Callas? Hmm. Too mature, too dramatic, too present.
Gobbi and Callas sing ‘Si, vendetta! Tremenda vendetta’
Sherrill Milnes
Joan Sutherland is a different story. Light voice, sparkling and indescribably virtuosic but a silly teenager? No.
Luciano Pavarotti is, I think, one of the best and most ideal Ducas in history. There is something appealingly vulgar in his voice that makes him sexually desirable which easily explains his several conquests.
Sherrill Milnes is a touching jester, who never wants to become a real jester: no matter how well he tries, he remains a loving father.
Matteo Manuguerra
Nowadays, hardly anyone knows him, but in the 1970s, Tunisian-born Manuguerra was considered one of the greatest interpreters of both bel canto and verismo.. And Verdi, of course, because his beautiful, warm, smooth-lined voice enabled him to switch genres easily.
Anyway, of course, you listen to this pirate recording (it is also for sale as a CD) mainly because of Cristina Deutekom. Just listen how, in the quartet ‘Bella figlia dell’amore’, she goes with a breathtaking portamento to the high D from the chest register. No one imitates her in that. For that, you take Giuliano Ciannella’s screaming and understated Duca at face value. The sound is abominably bad, but then again: are you a fan or not?
DVD’S
John Dexter
The 1977 production from the Metropolitan Opera (DG 0730939) is – of course – traditional. At first I had trouble with the close ups, which made all those stuck-up noses and thickly painted faces far too visible. But gradually I gave in to the beautiful direction and scenography which, together with the genuine 16th-century costumes, soon reminded me of Giorgione’s paintings. That this was indeed the intention was evident at the end, modelled on his ‘La Tempesta’, including the landscape and the sky drawn by lightning. But before it came to that, Rigoletto knelt with the dead Gilda (in blue, yes!) in his arms like Michelangelo’s “Pieta”, and I searched for a handkerchief because by now I had burst into tears.
Cornell MacNeil had his better days and started off rather false, but halfway through the first act, there was nothing wrong with his singing. And in the second act he sang just about the most impressive ‘Cortigiani’ I have ever heard, helped wonderfully by Levine’s very exciting accompaniment. Just watch how he pronounces the word ‘dannati’. Goosebumps.
It is an enormous pleasure to see and hear a young Domingo: tall, slim and handsome, and with a voice that audibly has no limitations, but…. As a Duca he goes nowhere. No matter how he tries his best – his eyes look cheerful and kind, and his lips constantly curl into a friendly smile. A “lover boy”, sure, but with no ill intentions. And he knows it himself, because he has sung that role very little. Actually, he hates Duca, at least so he says in an interview in a “bonus” to the Fragment from the second act:
Charles Roubaud
I heard a lot of good things about the performance at the arena in Verona in 2001. Reviews of the performances were rave, and people were also generally very positive about the DVD (Arthaus Musik 107096). So this will be just me, but I don’t like it.
The scenery is very sparse and looks very minimal on the large stage. It is still most reminiscent of cube boxes, but when the camera comes closer (and sometimes it comes too close!) they turn out to be walls, which close at the end in a very ingenious way – like a stage cloth, a nice invention though. The costumes are more or less okay, but I can’t find them brilliant either. And Rigoletto’s hunched back is downright ridiculous.
Leo Nucci is among the great Verdi baritones of our time but on the DVD his voice sounds anything but beautiful and in his first scenes he seems to be doing sprechgeang. Sure, his portrayal is certainly impressive, but I have seen him do better. The audience does enthuse, forcing him to encore ‘La Vendetta’ at the end of the second act.
It is not the last encore this evening: Aquiles Machado (Duca) also repeats with visible pleasure his, to my ears, roared-out ‘La donna e mobile’. It seems to be a tradition.
That he doesn’t look the part… well, he can’t help that. What is worse is that his Duca is nothing more than a silly macho man (what’s in a name?) and that his loud, in itself fine lyrical voice with solid pitch has only one colour.
Albanian Inva Mula really does her best to sing and look as beautiful as possible, and she succeeds wonderfully. All the coloraturas are there, as well as all those high notes. Her pianissimo is breathtaking, so there is nothing to criticise about that. But – it leaves me cold, because of how studied it sounds.
Marcello Viotti does not sound particularly inspired and his hasty tempi lead to an ugly ‘Cortigiani, vil razza dannata’, normally one of the opera’s most moving moments.
Leo Nucci and Inva Mula in ‘Si Vendetta’:
Gilbert Deflo
Sometimes I think that some opera directors have grown tired of all this updating and conceptualism and go back to what it’s all about: the music and the libretto. Such is the case with the Belgian Gilbert Deflo, who in 2006 in Zurich realised a Rigoletto that, were the story not too sad for that, would make you want to cry out for pure viewing pleasure (Arthaus Musik 101 283). He (and his team) created an old-fashioned beautiful, intelligent staging, with many surprising details and sparse but effective sets. The beautiful costumes may be of all times, but the main characters do not deviate from the libretto: the jester has a hunchback and the associated complexes, the girl is naive and self-sacrificing, and the seducer particularly attractive and charming.
Piotr Beczała, with his appearance of a pre-war film giant evokes (also in voice) reminiscences of Jan Kiepura. Elena Moşuc is a very virtuoso, girlish Gilda, and Leo Nucci outdoes himself as an embittered and tormented Rigoletto – for his heartbreakingly sung ‘Cortiggiani’ he is rightly rewarded with a curtain call.
Nello Santi embodies the old bel canto school, which one rarely hears these days.
Beczala, Nucci, Mosuc and Katharina Peets in ‘Bella Figlia del’amore’:
Michael Mayer
Times are changing and ‘director’s theatre’ has now also reached the New-York Metropolitan. They do not yet go as far as their European counterparts, but updating or moulding the libretto to a concept is now allowed.
In 2013, Michael Mayer made it a “Rat Pack ‘Rigoletto'” set in 1950s Las Vegas in which Piotr Beczała (Duca), armed with a white dinner jacket and a microphone, is modelled on Frank Sinatra (or is it Dean Martin?). Beczała plays his role of the seductive entertainer for whom ‘questa o quella’ are more than excellent.
Piotr Beczała sings ‘Questa o quella’:
Diana Damrau remains a matter of taste: virtuoso but terribly exaggerated.
Zjeljko Lučić does not let me forget his predecessors, but these days he is undoubtedly one of Rigoletto’s best interpreters. The young bass Štefan Kocán is a real discovery. What a voice! And what a presence! The production is fun and engaging, but you cannot deny that you often have to look far for the logic.
‘La Donna e mobile’ in a minute and a half, sung by five tenors:
Victor Borge gives special treatment to ‘Caro Nome’:
Basia con fuoco 