Set design by Alfred Roller for ‘Der Traumgörge’. Vienna Court Opera 1907
“The fairy tales must become reality,” sings Görge, after his dream has been laughed at by the farmers and his fiancée Grete. And so it happens: Görge finds his dreamed princess in the form of Gertraud, cast out by the farmers, and his dream comes true.
Zemlinski has provided the story of Görge the dreamer and his search for the unattainable ideal with music of touching beauty. Sehnsucht, shimmering eroticism, symbolism …. You name it and you’ll find it. The work reminds me strongly of Szymanowski’s Król Roger, the same long, spun-out lines in the soprano aria, the same overwhelming choral parts, swelling orchestra. I love it.
Josef Protschka as Geörge:
Der Traumgörge (Leo Feld’s libretto after Richard von Volkmann-Leander’s fairytale ‘Vom unsichtbaren Königreich’ and Heine’s poem ‘Der arme Peter’) was meant by Zemlinsky as a tribute to his then beloved Alma. Due to circumstances, the opera was never performed during his lifetime; the first – considerably shortened – performance only took place in 1980.
The first complete recording from 1999 proves that the music is not to blame. The Cologne orchestra conducted by James Conlon alone deserves an A-plus and the soloists are absolutely sublime.
David Kuebler plays a beautiful Görge with a radiant height. His voice mixes the right amount of metal with sottovoce, which is necessary for this role.
Patricia Racette, then still a great unknown, is unearthly beautiful as Gertraud (her velvet tones in ‘Oh! Ich wil zu dir in die Welt’ are of a Korgoldian beauty) and Andreas Schmidt has enough of a peasant to be a convincing Hans. The live recording sounds excellent.
Just imagine: The world premiere of Der Traumgörge took place in Nuremberg in 1980 – almost 80 years after it was written. Find out more in this documentary by Staatsoper Hannover:
Max Vredenburg (1904 -1976) werd geboren in Brussel en groeide op in een Nederlands-Joods gezin. Door de dreigende oorlog vluchtten ze naar Den Haag.
1922, na de middelbare school, ging hij werken voor een importbedrijf in gedroogd fruit, maar hij nam al snel ontslag. Zijn hart lag bij de muziek. Hij studeerde theorie en compositie aan het Haags Conservatorium bij Henri Geraedts, die hem adviseerde naar de École Normale de Musique in Parijs te gaan.
In 1926 en 1927 studeerde hij bij Paul Dukas en Albert Roussel, componisten die hem zeer hebben beïnvloed en die hem bij een van de belangrijkste uitgeverijen van die tijd, Editions Maurice Senart hetbben geïntroduceerd
In 1941 vluchtte hij naar Batavia en in 1942 belandde hij in de Jappenkamp. Hij heeft de oorlog overleefd maar een groot deel van zijn familie werd vermoord in Sobibor en Auschwitz.
Als componist liet hij een gevarieerd oeuvre na. Het Lamento componeerde hij in 1953 ter nagedachtenis van zijn zus Elsa.
Marcel Worms houdt zich een beetje schuil, zijn IJslandse collega alle eer gunnend om te brilleren. Maar ga maar goed luisteren en ervaar hoe ontzettend meevoelend zijn bijdrage is. Zoiets heet ‘partners in crime’, denk ik. Beter kan ik het niet omschrijven.
Vredenburg heeft ook muziek gecomponeerd voor de films van Bert Haanstra Spiegel van Holland:
En Panta Rhei:
Na de oorlog werkte Vredenburg als muziekrecensent voor bijna alle Nederlandse maar tegenwoordig is hij voornamelijk bekend als medeoprichter van het Nationale Jeugd Orkest.
Afgelopen zaterdag vond het derde Forbidden Music Regained festival plaats. Er waren verschillende zaken te vieren. Zoals de motor van de organisatie Eleonore Pameijer aankondigde, presenteert de Leo Smit stichting samen met uitgeverij Donemus en het Haags Archief dit jaar 25 nieuwe uitgaven waardoor er nu in totaal honderd werken aan de vergetelheid zijn ontrukt van tijdens WOII Nederlandse of indertijd naar Nederland uitgeweken vervolgde componisten.
Er is een samenwerkingsverband aangegaan met het Conservatorium van Amsterdam, waardoor dit festival en volgende edities in het conservatorium kunnen plaats vinden, deze keer in de fraaie, en voor deze gelegenheid afgeladen Bernhard Haitink zaal. En de organisatie heeft nu ook een eigen ruimte waar concerten kunnen worden gegeven, adres Amstel 57.
De honderdste editie betreft een relatief omvangrijk werk, het oratorium De Vogel Vrijheid (let op de woordspeling), gecomponeerd door Lex van Delden op tekst van J.W. Schulte Nordholt, een werk dat voor het eerst uitgevoerd werd in het Concertgebouw in 1955. De tekst gaat over twee vrienden uit het Amsterdamse studentenverzet, maar ook over Nederland, dat nog steeds herstellend was van de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog.
Uit de toelichting bij een uitvoering van delen van het werk door de gezamenlijk Rotterdams en Amsterdams studenten orkesten in 2022: ‘De vogel genaamd Vrijheid herontdekt zijn vleugels dankzij de twee verzetsstrijders Van Delden en Schulte Nordholt en vliegt richting herstel en richting een ideaal van een inclusieve samenleving, lang voordat inclusiviteit een gangbaar concept was.
Een slavenopstand speelt een belangrijke rol in het verhaal, in de overgang van duisternis naar licht. Dat was opmerkelijk in een tijd waarin er niet over het slavernijverleden werd gesproken en Nederland nog maar net getuige was geweest van de onafhankelijkheid van de voormalige kolonie Indonesië.’De Leo Smit stichting gaat zich inzetten voor een integrale uitvoering van het werk.
Intussen werd tijdens deze middag een deel van de overige onlangs uitgegeven werken uitgevoerd, door studenten van het Amsterdams conservatorium. Dat bleek een optimaal uitvoeringsniveau te garanderen.
Interessant was dat er zoveel verschillende stijlen te horen waren: het laat-romantische van Henriette Bosmans in haar nocturne voor cello en harp, en in Rosy Wertheims Le Zigane dans la Lune en Hymne, waarbij ik zeer geporteerd was van de zang door Madeline Saputra. Maar er waren ook veel modernere richtingen te horen.
In Theo Smit Sibinga’s Plain Music voor fluit, hobo, klarinet, uitgevoerd door het Haizea Trio, zou je druppelende regen in een tropisch woud kunnen horen. Twee jaar geleden besteedde de Leo Smit Stichting in een concert en tentoonstelling in het Amsterdams stadsarchief al aandacht aan componisten die in Nederlands-Indische componisten geïnterneerd waren.
De andere componisten in dit concert hadden de Tweede Wereldoorlog vanuit Europa meegemaakt, en voor een deel niet overleefd.
Daniel Belinfante
Daniel Belinfante’s eerste strijkkwartet werd met veel spelplezier uitgevoerd door het Damsco Strijkwartet en maakt nieuwsgierig naar nog de overige muziek van deze componist. Belinfante kwam in januari 1945 om nadat de Nazi’s het kamphospitaal in Auschwitz, waar hij wegens een beenwond was ondergebracht, bij nadering van de geallieerden in brand hadden gestoken, zonder dat iemand mocht ontsnappen.
Zijn werken zijn ooit door zijn weduwe aan Donemus gedoneerd, maar men was lange tijd niet aan catalogisering toegekomen. Het werk sluit interessant aan bij de semi-atonale stijl van bijvoorbeeld Hindemith en Eisler.
Julius Hijmans Divertimento is een energiek werk voor klarinetkwartet met aanvullende basklarinet, virtuoos gespeeld door het Horizon Klarinet Kwartet plus extra speler. Hijman, een persoon die in Nederland zeer actief was geweest bij het propageren van nieuwe muziek in Nederland en namens Nederland in Europa, was één van de weinige gelukkigen die op het juiste moment besloten om te emigreren naar de VS.
Nico Richter
Nico Richter was een componist die Auschwitz net overleefde, maar kort daarna bezweek aan de gevolgen van de mishandelingen. Zijn muziek zoekt van de deze middag ten gehore gebrachte componisten misschien het meest aansluiting bij de Tweede Weense School.
Lex van Delden
Verder was er werk van Lex van Delden, en van Marius Flothuis. Net als Smit Sibinga was Flothuis niet Joods, maar hij krijgt bijzondere aandacht van de Leo Smit Stichting vanwege zijn uitdrukkelijke verzet tegen de Nazi’s en bijvoorbeeld zijn weigering om de loyaliteitsverklaring aan de Nazi’s te tekenen; op grond waarvan de Nazi’s hem eerst in kamp Vught en het concentratiekamp Oranienburg onderbrachten. En verder natuurlijk ook vanwege zijn verdiensten als componist, en vanwege zijn grote rol in het naoorlogse muziekleven.
De laatste twee componisten van wie werken ten gehore werden gebracht, Dick Kattenburg en Leo Smit, behoren dankzij het werk van de Leo Smit stichting onderhand tot de Nederlandse canon. Van Dick Kattenburg klonken die schijnbaar diverterende stukken voor twee violen, waarin veel raffinement op de millimeter zat verwerkt.
De grote finale van het concert was het magistrale eerste deel uit een kwintet voor harp, fluit, viool, altviool en cello van Leo Smit, waarin hij virtuoos de mogelijke klankcombinaties van het ensemble uitbuit.
Leo Samama vertelde na afloop hoe halverwege de jaren tachtig Smits oeuvre, totaal vergeten, ergens als een stapel manuscripten lag. Het is te danken aan de visionairen van toen, dit oeuvre nu steeds meer wordt ontsloten.
Roerend was dat er familieleden van verschillende componisten aanwezig waren, zoals een achternicht van Nico Richter en familie van Dick Kattenburg, die beiden in de oorlog omkwamen, en Lex van Delden en Theo Smit Sibinga.
Delen uit De Vogel Vrijheid van Lex van Delden, uitvoering door het Rotterdams Studenten Orkest juni 2022:
Over de tentoonstelling en uitvoering in het Amsterdams Stadsarchief:
Daniel Belinfante 1893-1945 laatste deel uit zijn eerste strijkkwartet, 1931:
Dick Kattenburg 1919-1944, Romanza voor twee violen, 1938
Leo Smit 1900-1943, deel één uit zijn harpkwintet, 1928
Evenement: Derde Forbidden Music Regained festival. Feestelijke presentatie van de honderdste partituur-uitgave, met uitreiking aan schrijver en uitgever Maarten Asscher 9 december 2023 Conservatorium van Amsterdam
Na het daverende succes van de première bij de Reisopera van Das Wunder der Heliane wordt als vanzelf ook het verhaal achter de wereldpremière in 1927 opgerakeld. Erich Korngolds vader Julius was een gevreesd criticus die zijn positie bij de Neue Freie Presse gebruikte om componisten die in een stijl schreven die niet aansloot bij zijn muzikale wereldbeeld volledig de grond in te boren. Dat gold in die tijd ook Ernst Křenek die hij verafschuwde. Om de nieuwste creatie van zijn zoon ruim baan te geven begon Korngold senior niet alleen ongevraagd een promotiecampagne voor Das Wunder der Heliane maar tegelijkertijd een strijd tegen de nieuwe opera Jonny spielt auf van Krenek die hij als schoolvoorbeeld zag van de uitwassen van de moderne muziek.
Dat viel niet in goede aarde bij een deel van het Weense publiek waardoor al snel een tegencampagne op gang kwam die zich nadrukkelijk ook tegen Erich Korngold en diens Heliane keerde. Uiteindelijk werd Jonny spielt auf een enorm succes, het werk werd al snel na de première overal in Europa gespeeld.
Waldemar Staegemann als Jonny Kostümfoto von Usula Richter 1927
Met Korngolds Europese carrière ging het na de relatieve mislukking van zijn Heliane bergafwaarts. Het publiek had zich van hem afgewend, mede door toedoen van zijn vader die zich als een dolle stier had gedragen. Hij verloor zijn interesse in het schrijven van opera’s en ging al snel in op een uitnodiging om in Hollywood filmmuziek te gaan schrijven. Dat werd zijn nieuwe carrière en leverde hem twee Oscars op.
Na 1933 werden uitvoeringen van de Joodse Korngold door de nazi’s verboden waardoor hij tot ver na de oorlog vrijwel onbekend is gebleven. Maar voordien had zijn eigen vader feitelijk zijn carrière al de das om gedaan. Nu we een eeuw verder zijn is het aardig om die twee werken weer eens naast elkaar te leggen.
Jonny spielt auf
Křenek (1900-1991) schreef 20 opera’s in de periode tussen 1922 en 1973, de laatste twee speciaal voor het nieuwe medium televisie. Zijn vierde opera Jonny spielt auf ging in 1927 in première en was zoals gezegd de grootste concurrent voor de aandacht van het publiek van Korngolds Das Wunder der Heliane. Jonny spielt auf zag ik in 2005 in Oper Köln. Een opname van dit werk werd in 1993 door Decca op cd uitgebracht in de serie ‘Entartete Musik’.
De opera werd na de première zeer enthousiast ontvangen en binnen de kortste keren overal in Duitsland en daar buiten geprogrammeerd. De vele honderden voorstellingen genereerden veel inkomen voor de componist die zijn leven op slag zag veranderen.
Krenek schreef zelf het libretto voor Jonny waarin de hoofdrol is weggelegd voor de romantische geëxalteerde componist Max die zich in zijn ambities geremd denkt door Anita, een opera zangeres. In werkelijkheid schrikt Max ervoor terug om zijn lot in eigen handen te nemen, hij is afwachtend en verwart dat met stabiliteit.
De violist Daniello en de zwarte jazz musicus Jonny zijn Max’ rivalen in de liefde voor Anita. Verder speelt de viool van Daniello een belangrijke rol. Jonny probeert die te stelen en het instrument maakt tijdens de opera een hele reis verstopt in een banjo kist. Rond dit gegeven volgen korte scènes elkaar in snel tempo op waarbij expressionistische beelden, filmische elementen, slapstick comedy en misdaad door Krenek tot een dynamisch geheel zijn verweven.
Jonny als leider van een jazzband in een hotel in Parijs brengt als vanzelf jazzy klanken met zich mee. Maar in andere scènes laat Krenek zich van een uitgesproken neo-romantische kant horen, en zo’n beetje alles daar tussenin. Het slot van de opera ziet Max met Anita naar Amerika vertrekken, Daniello komt onder een trein en Jonny mag de gestolen viool houden.
Het begin van het Derde Rijk betekende direct het einde van Jonny’s succesreeks. Het werk voldeed volledig aan de typologie van Entarte Musik die de nazi’s hadden bedacht. De poster waarop Jonny te zien is werd zelfs in karikaturale vorm, een neger met dikke lippen die saxofoon speelt, tot het beeldmerk van de in 1937 opgezette tentoonstelling over Entartete Kunst. Het werk raakte in vergetelheid maar is tegenwoordig wel weer eens te zien. Zo ook in 2016 in Theater Hagen.
De muzikale richtingenstrijd die Korngold senior meende te moeten voeren ligt ver achter ons en speelt geen rol meer als we beide werken beluisteren en op waarde schatten. De dag na de première van Heliane in Enschede waarover ik eerder op deze site berichtte speelde ik in de auto op weg naar huis Jonny af. Wat ik hoorde maakte weinig indruk en wist hoegenaamd niet te beklijven, afgezien van de slotopmerking aan het einde van de eerste akte: ‘You forgot the banjo’.
De muziek mag dan wel aansluiten bij de tijdgeest van de jaren ’20, het zijn niet de huidige twintiger jaren. Dat neemt niet weg dat een live theateruitvoering in een leuk opgetuigde productie zoals ik in Keulen zag een zeer geslaagde opera ervaring kan zijn. Ik denk er met genoegen aan terug en was graag naar Hagen gegaan om het stuk nog eens te zien. Helaas is dat niet gelukt. Om kort te gaan: Heliane en Jonny met elkaar willen vergelijken heeft in de huidige tijd geen enkele meerwaarde, het is sneeuw van eergisteren. Und das ist gut so.
Opname uit Wenen 2002 met (o.a) Tortsen Kerl, Nancy Gustafson en Bo Skovhus.
Like no other renowned conductor, James Conlon has been an ardent advocate of the ‘Entartet composers’ for years. In his Cologne years (between 1989 and 2002 he was chief conductor of the Gürzenich-Orchester and artistic director of the opera) he performed and recorded almost all of Zemlinski’s orchestral and vocal works. I cherish his recordings on EMI (unfortunately most of them are no longer on the market) as the greatest treasures, which they probably are.
James Conlon
In 2006, Conlon was appointed musical director of the Los Angeles opera and one of his first projects was a series of ‘Recovered Voices: A Lost Generation’s Long-Fortgotten Masterpieces.
The series started in 2008 with a double-bill of Ullmann’s Der zerbrochene Krug and Zemlinsky’s Der Zwerg. (Arthaus Music 101 528)
DER ZERBROCHENE KRUG
Victor Ullmann
Der Zerbrochene Krug (1941/1942) was the last work Ullmann composed before being deported to Theresienstadt. In October 1944, he was deported to Auschwitz and gassed two days after his arrival, The libretto (written by Ullmann himself), a delightful Commedia dell’arte, is based on an 1808 classic by von Kleist.
It was the first time I saw the opera and I fell for it immediately. The music is wonderful: jazzy, occasionally atonal, but with lovely waltzes. Basically a bit of everything. Eclectic? Sure, but since when is that a dirty word?
The production stole my heart. That already happened with the overture: while maestro Conlon whips up the orchestra to unprecedented heights (can you also play comically?), we also get a performance of a ballet pantomime (choreography: Peggy Hickey), which “tells” us what happened beforehand.
The images, the shadows, the light, the choreography – everything makes that you can’t help but smile.
The highly erotically charged story is about a man who, during a night-time visit to Eve, has broken a cherished jug belonging to her mother, Frau Marthe Rull. The woman seeks justice for this from Judge Adam, but in the end it turns out that the judge himself was the perpetrator.
Set in a small village (Heisum) in Holland, it produces delightfully recognisable images. Anton Pieck, Delft Blue, Frau Antje, windmills, clogs – it is all there! And it is so beautiful! The lighting technician (David Weiner) really deserves an Oscar award.
Melody Moore (Eve) is a true discovery. With her pliant, lyrical, sparkling soprano, she manages to express the conflicting feelings of innocence and vice, flirtation and genuine love in an inimitable way. At times, she reminded me of the young Lucia Popp.
Her mother is in a enchantingly exaggerated way sung by Elisabeth Bishop and Richard Cox is excellent as her fiancé Ruppert.
But everything and everyone pales in comparison to James Johnson, who sings judge Adam. What a voice! Such diction! And what a performance! What he does with the role borders on the impossible. This is what makes a person happy.Victor Ullmann
Der Zerbrochene Krug on cd., with a.o. Michelle Breed tand Claudia Barainsky. Gerd Albrecht conducts:
DER ZWERG
The idea of composing an opera about an ugly man who is in love with a beauty has haunted Zemlinsky all his life, and that’s how he ended up with Oscar Wilde and his The Birthday of the Infanta
.Costume design for ‘Der Zwerg’ by August Haag, Cologne 1922.
On her eighteenth birthday Donna Clara receives a remarkable gift: a dwarf, who is also hideously ugly. A delightful toy for the infante, especially since the dwarf does not know he is ugly himself – he has never seen his own reflection… Donna Clara makes him fall in love with her and makes him think that she loves him too, after which she puts him in front of mirrors. He doesn’t survive, but that doesn’t interest the spoiled princess.
A delightful toy for the infante, especially since the dwarf does not know he is ugly himself – he has never seen his own reflection… Donna Clara makes him fall in love with her and makes him think that she loves him too, after which she puts him in front of mirrors. He doesn’t survive, but that doesn’t interest the spoiled princess.
Diego Velázques: Las Meninas
The very traditional and naturalistic setting is exceptionally beautiful and the costumes are dazzling. You really think you’re at the Spanish court. The whole thing looks like a painting of Velazques, breathtaking.
The execution is also breathtaking. James Johnson sings and acts an excellent Don Esteban. Mary Dunleavy has everything it takes to perform the conceited infante: she is beautiful and capricious. Her voice is silvery and childishly light. As an actress she also knows how to convince.
Rodrick Dixon sings the leading role here in an inimitable way. The only singer I ever liked better in this part was Douglas Nasrawi, whom I heard singing it during a Saturday Matinee at the Concertgebouw.
James Conlon:
“The music of Alexander Zemlinsky and Viktor Ullmann remained hidden for decades by the aftermath of the destruction wrought by the policies of the Nazi regime […]. Full recognition of their works and talent is still lacking, more than 65 years after their deaths […]. Their lives and personal histories were tragic, but their music transcends it all. It is up to us to appreciate their story in its full historical and artistic context.
Shoa, Holocaust, de hel… Razzia’s, dorgangs kampen, “model” kampen, concentratie kampen, vernietiging lagers…. Nergens in Europa werden – procentueel – zo veel Joden weggevoerd en vermoord als vanuit Nederland. Hoe dat kwam laat ik aan de historici en onderzoekers over. Ik wil nu even stilstaan bij degenen die het muziekleven – en meer – alleen in Nederland (maar ook buiten de grenzen) konden bepalen, veranderen, verrijken en die vernietigd werden als waren ze het ongedierte en daarna gewoon ”vergeten”. En van wie we nog steeds (te) weinig horen. Ook van degenen die de hel hebben overleefd.
Hoe en met wie zal ik beginnen? Met de jongste? De meest bekende? De vrouwelijke? Dilemma. Ook, omdat ik nog steeds niet alle namen paraat heb, en niet alles heb gehoord. Dan maar door elkaar, ook omdat ze zo van elkaar verschilden en zo de Nederlandse muziek (en de kunst)wereld bepaalden.
Dick Kattenburg
Vierentwintig is hij geworden. Vierentwintig. Meer mocht het niet van de nazi’s. Wie weet, wat hij nog meer in zijn mars had? Welke opera’s hadden we van hem kunnen verwachten? Wie weet was hij nu Wagner voorbijgestreefd, de componist die het niet zo op Joden op had? Maar misschien was hij een totaal andere richting opgegaan en werd hij een jazz gigant? We zullen het nooit weten, want hij is maar vierentwintig geworden en toen de oorlog uitbrak was hij nog geen twintig. Wel had hij al naam gemaakt als violist. Maar ook als componist, want componeren was iets wat hij altijd deed. Ook tijdens zijn onderduik.
Ooit wilde hij ook een muziekleraar worden, wat blijkt uit een advertentie in Het Joodsche Weekblad (een uitgave van de Joodsche Raad) van 7 september 1941, waarin hij zich aanbood als leraar muziektheorie en vioolpedagoog. Nog maar kort daarvoor had hij bij Willem Pijper het staatsexamen in de vakken theorie en viool met succes afgelegd, waardoor hij zich ook als leraar kon vestigen, met als standplaats Naarden, waar hij inwoonde bij zijn moeder, zijn jongere broer, zijn zus en haar echtgenoot.
Kattenburg heeft nooit zijn Joodse achtergrond verloochend. Hij heeft een groot aantal Hebreeuwse melodieën gearrangeerd, verschenen in zijn manuscripten in het Hebreeuws gestelde titels en maakte hij gebruik van de datering overeenkomstig de joodse kalender. In 1942 kwam in zijn manuscripten zelfs symbolisch de Davidsster voor
Niet zo lang geleden is er cd uitgekomen met Kattenburgs “all that jazz’, iets wat we te danken hebben aan een Duits piano duo, Friederike Haufe en Volker Ahmels.
De ‘Ouverture voor twee piano’s’ uit 1936 is het enige werk dat Kattenburg schreef voor tweepiano’s . Hij was toen 17. Uit dezelfde periode stamt ook ‘Tap dance’ waar ook echt een tapdanser aan te pas moest komen.
Kattenburg maakt zelfs een zeer geslaagde tekening van de tapdanser in het manuscript. Deze rol is Tonio Geugelin werkelijk perfect aangemeten.
Van zijn Trio à cordes beleefde zijn wereldpremière op de waanzinnig goede cd van Het Haags Strijktrio. Het werk duurt maar vijf minuten maar wat een vijf minuten!
Maar ook de uitvoering door het Black Oak Ensemble is gewoon subliem.
Kattenburgs jazzy ‘Novolette’ is als koren op de molen in de handen van Marcel Worms. Worms speelt alsof zijn leven er van afhangt. Vol overtuiging en een echt pianistiek elan.
De altvioolsonate van Dick Kattenburg bestaat uit maar één deel, allegro moderato. De reden is simpel: vóór Kattenburg het werk kon voltooien werd hij tijdens een razzia in een bioscoop opgepakt en op 5 mei 1944 naar Westerbork gestuurd. Op 14 mei 1944 werd hij op transport naar Auschwitz gesteld. Een op 30 september 1944 gedateerde overlijdensakte vermeldt dat hij in Midden-Europa is gestorven. Daar werd hij tussen 22 mei en 30 september vermoord
Max Vredenburg
Max Vredenburg (1904 -1976) is tegenwoordig voornamelijk bekend als medeoprichter van het Nationale Jeugd Orkest. In de jaren twintig vertrok hij naar Parijs waar hij met o.a. Paul Dukas en Albert Roussel studeerde, componisten die hem zeer hebben beïnvloed.
In 1941 vluchtte hij naar Batavia en in 1942 belandde hij in de Jappenkamp. Hij heeft de oorlog overleefd maar een groot deel van zijn familie werd vermoord in Sobibor en Auschwitz. Het Lamento componeerde hij in 1953 ter nagedachtenis van zijn zus Elsa.
Marcel Worms houdt zich een beetje schuil, zijn IJslandse collega alle eer gunnend om te brilleren. Maar ga maar goed luisteren en ervaar hoe ontzettend meevoelend zijn bijdrage is. Zoiets heet ‘partners in crime’, denk ik. Beter kan ik het niet omschrijven.
Kok verloor zijn beide ouders toen hij nog maar een kind was en werd grootgebracht door zijn oma. Hij speelde piano, componeerde en … voetbalde, alle drie als een prof.
Hij zat in het verzet en overleefde de hel van Buchenwald. Na de oorlog vestigde hij zich in Ascona, waar hij een klein antiquariaat dreef.
Wat kan ik u nog meer vertellen? Dat zijn stijl eigenlijk geen stijl is, want hij was van alle markten thuis? Dat de prachtige “Mémoires” uit 1935 onder de handen van Marcel Worms je aan een aquarel of een penseeltekening doen denken en dat de ‘Trois Danses Exotiques’ het bloed in je aderen sneller doen stromen?
Marcel Worms speelt ‘Vite, Trés Rythmée ‘
Irene Maessen is een zeer overtuigende pleitbezorgster van zijn liederen, al had ik persoonlijk wat meer expressie willen horen. Ursula Koch (viool) mist een beetje dat “smachtende”, maar is zeer ontroerend in de twee werkjes uit het “Enfence -cyclus”
‘Twee Nederlandse Gedichten’ door Irene Maessen en Marcel Worms
Alleen al het prachtige boekwerk met veel foto’s, muziekfragmenten, facsimile’s van de partituren, affiches en de begeleidende tekst in vier talen verdient meer dan lof.
In het echt heetten zij Nol van Wesel en Max Kannewasser. Max had een gitaar en Nol een goede stem en allebei hielden zij van jazz. Vóór ze ontdekt werden – tijdens een personeelsfeestje in 1934 – werkten ze voor de Bijenkorf. Twee jaar later traden zij voor het eerst professioneel op en gaven ze definitief hun banen op. Nol (Johnny) was toen 18 en Max (Jones) 20 jaar oud.
Johnny & Jones waren de eerste echte Nederlandse tieneridolen, ze werden dan ook door hun achterban op handen gedragen. Zij traden in de beste clubs op, ook in het buitenland.
Johnny and Jones in de Dierentuin Antwerpen, fotograaf onbekend, 1932
Hun laatste optreden dateert van 24 augustus 1941. Op 9 oktober 1943 werden ze naar Westerbork gedeporteerd, waar zij bleven optreden. In augustus 1944, tijdens een kort uitstapje naar Amsterdam hebben ze een zestal nummers – allen geschreven in kamp Westerbork – voor de plaat opgenomen. Toen werd hen een onderduikadres aangeboden, maar zij weigerden. In het kamp waren hun families achtergebleven bovendien waren zij immers Johnny &Jones?!
Van Wesel en Kannewasser tijdens sloopwerkzaamheden in Kamp Westerbrk, tekening van Leo Kok uit 1944
In 2001 werd hun grootste hit ‘Meneer Dinges weet niet wat swing is’ samen met nog een paar van hun populairste nummers op cd gezet (Two kids and a guitar Panachord DH 2051)
en enkele maanden later kwam een tweede cd uit met nooit eerder uitgebrachte materiaal, waaronder ook liedjes, die zij op een huwelijksfeest in maart 1942 zongen alsook de verloren gewaande opnamen van die bewuste dag in 1944 (Maak het donker in het donker NJA 0101)
Daar zit ook de Westerbork Serenade bij, een loflied op het kamp. Werden zij ertoe gedwongen? Niemand zal het ooit weten.
Pál (Paul) Hermann
De exacte datum en de plaats van zijn dood zullen voor altijd onbekend blijven. Het laatste wat we van Paul Hermann (1902 – 1944) hebben vernomen is dat hij opgepakt werd tijdens een grote straatrazzia in Toulouse in april 1944 en via het doorgangskamp Drancy overgebracht werd naar Auschwitz en verder naar Litouwen. Sindsdien werd er niets meer van hem vernomen.
Hermann werd geboren in Boedapest, waar hij aan de Franz Liszt Academie studeerde bij o.a. Béla Bartók, Zoltán Kodály en Léo Weiner. Tijdens een optreden in Nederland maakte hij kennis met de Nederlandse Ada Weevers met wie hij trouwde en met wie hij tot 1933 in Berlijn woonde.
Hermann met vrouw en kind
Toen Hitler aan de macht kwam, vestigde het gezin zich in Oudorp in Nederland (leuk weetje: Hermann sprak en schreef voortreffelijk Nederlands). Na de tragische dood van zijn vrouw verhuisde Hermann eerst naar Brussel en later naar Parijs.
Hermann was voornamelijk beroemd als cellist (hij werd de ‘Hongaarse Casals’ genoemd), zo speelde hij de wereldpremière van solocellosonate van Kodaly en eind jaren dertig trad hij vaak op in het Concertgebouw in Amsterdam; maar hij was ook een begenadigd componist. Na de oorlog raakte hij – net als zovele van zijn lotgenoten – in de vergetelheid.
Zijn Grand Duo uit 1930, oorspronkelijk gecomponeerd voor en uitgevoerd met Zoltan Szekely, krijgt nu een uitstekende vertolking van Burkhard Maiss en Bogdan Jianu. Wat een ongekend prachtig werk het toch is!
De Strijktrio en de Pianotrio stammen uit het begin jaren twintig, toen Hermann nog aan het Liszt-Academie studeerde. Dat er in beide, zeer prettig in het oor klinkende werken een prominente rol aan de cello is toebedeeld is nogal wiedes.
De droevige liederen die Hermann in impressionistische stijl na de dood van zijn vrouw componeerde worden zeer ontroerend gezongen door Irene Maessen.
Rosy Wertheim (1888 -1949) was één van de eerste vrouwelijke componisten in Nederland die ook nog internationaal naam maakte. In 1929 verhuisde zij naar Parijs, in haar appartement hield zij een kunstenaarssalon, waar o.a. Milhaud, Messiaen, Jolivet en Honegger elkaar ontmoetten. Haar muziek – voornamelijk haar strijkkwartet – werd toen regelmatig en met veel succes uitgevoerd
In 1935 vertrok ze naar Wenen waar zij contrapunt studeerde bij Karl Weigl. In 1936 reisde ze naar New York om lezingen te geven en uitvoeringen van haar werken te regelen.
Naar Nederland keerde zij in 1937. Haar pianoconcert werd in 1940 werd in Den Haag uitgevoerd door Residentie Orkest olv Willem van Otterloo.
Nico Richter (2 december 1915 – 16 augustus 1945) was zowel arts als de componist. Al op jonge leeftijd kreeg hij vioolles. Hij studeerde geneeskunde in Amsterdam maar onderbrak zijn studie om bij Hermann Scherchen directie te gaan studeren. In 1935 verwierf hij de Prix Henri Leboeuf prijs met zijn Concertino voor klarinet, hoorn, trompet, piano en twee violen.
Registratieformulier van Nico Richter als gevangene in nazi-concentratiekamp Dachau
In 1941 studeerde hij af als arts. Hij raakte betrokken bij het verzet en in 1942 werd hij opgepakt en werd naar Dachau gestuurd. In 1945 keerde hij terug, hij was toen al doodziek. Na zijn thuiskomst schreef hij nog twee delen van een Serenade voor fluit, viool en cello. Hij stierf in augustus 1945, voordat hij de overige delen had voltooid.
Leo Smit
Leo Smit (Amsterdam 14 mei 1900 – Sobibor 30 april 1943) studeerde piano en compositie bij o.a. Sem Dresden.
Eind 1936 verhuisde hij naar Brussel. In 1937 keerde hij terug naar Amsterdam, waar hij op 12 februari 1943 zijn laatste werk voltooide, de sonate voor fluit en piano.
Op 27 april 1943 werd hij op transport gesteld naar Sobibor waar hij op 30 april werd vermoord.
Daarna werd het stil, er was geen belangstelling, hij werd niet uitgevoerd. Vergeten. Voor de tweede keer vermoord. Dankzij de Leo Smit Stichting werd hij weer een beetje teruggebracht naar het landschap van het Nederlandse muziekleven, maar terug is hij niet.
Divertimento for piano 4 hands 1. Allegro ma non troppo – 2. Lento – 3. Allegro con fuoco performed by: Jorian van Nee & Jurn Tjoa:
Lucas & Arthur Jussen:
Of? In 2020 hebben de Jussen broers zich over Smits werken ontfermd en regelmatig uitgevoerd. Zij maakten ook een documentaire over de componist, dus er is wel hoop. Hoop ik
Into Eternity is een aangrijpend eerbetoon aan de Tsjechische Vilma Grunwald, gebaseerd op de onthutsende afscheidsbrief die zij schreef aan haar echtgenoot, op 11 juli 1944, voordat ze samen met haar oudste zoon in Auschwitz in de vrachtwagen zou klimmen op weg naar de gaskamers. De brief gaf zij aan een welwillende Duitse bewaker.
Haar andere zoon, die samen met zijn vader, die arts was, in een ander deel van het kamp gelegerd was en die samen met zijn vader het kamp zou overleven, schreef later hoe sommige oudere bewakers weinig ophadden met het nazisme en Hitler. Vilma had juist gegokt, de bewaker was van die categorie en wist de brief via via naar haar echtgenoot, zijn vader, door te geven, ook al was het kamp immens.. De zoon heeft de brief later aan het Amerikaanse Holocaust Museum gegeven.
Componiste en pianist Marion von Tilzer heeft een cyclus met eigen composities samengesteld en op CD uitgebracht. Het concert in de Posthoornkerk van afgelopen 29 april was ook de presentatie van de CD.
De CD op Spotify:
De titel Into Eternity refereert aan de laatste woorden uit te brief: ‘De beruchte vrachtwagens zijn hier al en we wachten tot het zal beginnen. Ik ben volledig kalm. Jij, mijn enige en mijn liefste, geef jezelf niet de schuld voor wat er gebeurd is, het was ons lot. We deden wat we konden. Blijf gezond en denk aan mijn devies dat de tijd zal helen – misschien niet alles, maar op z’n minst een deel. Zorg goed voor ons kleine gouden jongetje en verwen hem niet te veel met al je liefde. Blijf allebei gezond, lieverds. Ik zal alleen maar aan jou en Misa denken. Heb een gelukkig leven, we moeten nu de vrachtwagens in. Tot in de eeuwigheid, jouw Vilma.’
De cyclus bestaat uit vier instrumentale delen in wisselende bezettingen, verder twee stukken waarin Maya Fridman ook zingt en twee door Bella Adamova gezongen delen, waaronder een zetting van de tekst van de brief. Het lied op de brief is meteen al het tweede deel.
Hier een link naar een studio-opname van het hele lied op tekst van de brief:
Mezzosopraan Bella Adamova zingt het adembenemend, ingetogen, maar daardoor juist extra dramatisch, inclusief een huiveringwekkend wegstervend pianissimo op de woorden van de ondertekening van de brief, ‘Va Vilma’, ‘Jouw Vilma’. Celliste Maya Fridman speelt er prachtig kleine grillige motiefjes op de cello doorheen.
In een inleiding bij het concert zei journaliste Sandra Rottenberg dat muziek kan helpen de noodzakelijke herinnering aan wat steeds langer geleden gebeurd is levend te houden. Muziek kan die herinnering sublimeren, zoals in dit lied, waarvan je de tekst zonder de muziek misschien nauwelijks over het voetlicht zou kunnen brengen zonder overweldigd te raken door emoties.
In de lijn van de boodschap van de brief brengen andere delen hier en daar wat lichtheid, zoals het begin van het openingsdeel Triptych: Out of the Dark. Maar al snel gaat die lichtheid over in duisternis. Misschien horen we de beruchte vrachtwagens al aan komen rijden.
De laatste twee stukken van de CD werden tijdens het concert in omgekeerde volgorde gespeeld. Nu werd het op de CD laatste stuk, het titelstuk Into Eternity, als één na laatste gespeeld. De titel is ontleend aan de slotwoorden van de brief.
Op aanvankelijke lyrische motieven in de hoge registers van de piano zet op zeker moment een dwingend ritme in op oriëntaalse trom, dat het midden houdt tussen mystieke trance en een marsritme. Maar na een aardsere passage in de middelste octaven van piano komen de motieven in de hoge noten en het marsritme terug.
Het stuk eindigt met het etherische geluid van met strijkstok bespeelde belletjes. Het concert eindigt met het voorlaatste stuk van de CD, A girl findsa bright spot in a dark world, dat zowaar bijna dansbaar is, de gemoedsgesteldheid verklankend die briefschrijfster Vilma Grunwald in de laatste uren van haar leven probeerde te cultiveren.
In al zijn verfijndheid is Into Eternity natuurlijk relatief kleinschalig, maar het probeert één van de talloze miljoenen die omkwamen een naam te geven, en daarmee een beetje ook de anderen, die niet in staat waren een brief te schrijven, of wier brief nooit zijn aangekomen, of die niemand meer hadden om een brief aan te schrijven.
Trailer:
Twee eigen clips:
The letter of Vilma Grunwald
The day the light came
Hier is nog meer informatie over Vilma Grunwald en haar nog levende zoon Frank Grunwald:
In 1938 vluchtte Zemlinsky naar New York. In zijn koffertje bevond zich de onvoltooide opera Der könig Kandaules. Eenmaal in New York, hoopte hij op de uitvoering in de Metropolitan Opera.
André Gide
Het op het toneelstuk van André Gide gebaseerde libretto ging over een seksschandaal dat een heel koningshuis aan het wankelen heeft gebracht en het einde van een hele dynastie btekende. Volgens de Griekse historicus Herodotus gebeurde dit in Lydië in de 7e eeuw v.Chr., toen koning Kandaules rondbazuinde dat zijn vrouw zo mooi was en wilde zijn geluk en de schoonheid van zijn vrouw met iedereen delen.
Door de koning aangemoedigd en door een onzichtbaar makende ring geholpen, brengt Gyges, zijn geliefde lijwacht een nacht door met de koningin. Als zij achter de ware toedracht komt, spoort zij Gyges aan om de koning te vermoorden waarna hijzelf tot koning wordt gekroond.
Herodotus: : “Er zijn voor jou nu twee wegen aanwezig, Gyges, ik geef jou de keuze welk van beide je wil inslaan. Want ofwel moet je Kandaules doden en krijg je mij en het koningschap van Lydië, ofwel moet je dadelijk zelf sterven zonder meer, opdat je voortaan niet meer zou zien wat je niet mag zien door Kandaules in alles te gehoorzamen. Maar het is werkelijk nodig dat ofwel degene die dat bedacht heeft omkomt (gedood wordt) ofwel jij die mij naakt bekeken hebt en gedaan hebt wat niet gebruikelijk is.” (Wiki)
Het libretto bleek te gewaagd voor het Amerikaanse publiek en toen Zemlinsky in 1942 stierf, was zijn opera nog steeds onvoltooid.
Antony Beaumont
Het was pas de Engelse musicoloog én Zemlinsky-biograaf Antony Beaumont die het partituur voltooide. In oktober 1996 werd de opera in Hamburg uitgevoerd, met enorm veel succes. De uitvoering werd live opgenomen en op het label Capriccio (600712) uitgebracht.
De uitvoering onder leiding van Gerd Albrecht is zonder meer uitstekend en de hoofdrollen zijn met James O’Neal (Kandaules), Monte Pederson (Gyges) en Nina Warren (Nyssia) zeer adequaat bezet. In de kleine rol van Nicomedes horen we een jonge debutant, Mariusz Kwiecień.
In 2002 heeft Salzburg de opera op het programma gezet en de fenomenaal bezette, live opgenomen uitvoering werd in een zeer verzorgde uitgave op 2 cd’s uitgebracht (Naïve 3070). De rol van Kandaules werd vol overgave gezongen door Robert Brubacker en Wolfgang Schöne was een uitstekende Gyges. De Zweedse Nina Stemme, die toen nog in het lyrische ‘fach’ zat, zong een mooie Nyssia. Het Deutsche Symphonie Orcherst onder leiding van Kent Nagano klinkt zeer spannend.
Deel 1:
Deel 2:
Onze onvolprezen ZaterdagMatinee heeft de opera in november 2007 concertante uitgevoerd, helaas bestaat er geen opname van. Jammer, want de dirigent Bernhard Kontarsky dirigeerde met veel overgave en Stuart Skelton en Jeanne-Michèle Charbonnet waren onvergetelijk als de koningspaar.
Gyges (of was het Zemlinsky zelf?): „Der, der ein Glück hält, soll sich gut verstecken! Und besser noch, sein Glück vor Andern“.
In de Haagse Kunstkring werd als onderdeel van de Haagse Vrijheidsweken op dinsdag 25 april de documentaire ‘The Kaiser of Atlantis’ vertoond. In deze film van Sebastián Alfie uit 2022 wordt de geschiedenis verteld van Ullmanns korte opera Der Kaiser von Atlantis.
Victor Ullmann (1898-1944) is ongewild zo ongeveer het boegbeeld van de jong gestorven componisten van ‘Entartete Musik’. Hij overleed in Auschwitz na een tweejarig verblijf in Theresienstadt. Zijn bekendste werk Der Kaiser von Atlantis kwam daar tot stand. Toen hij nog ‘gewoon’ thuis in Praag woonde schreef hij ook al een opera, de eenakter Der Gebrochene Krug.
Viktor Ullmann, tekening van Peter Kien
Na zijn aankomst in Theresienstadt in september 1942 werd Ullmann ingedeeld bij de ploeg kunstenaars die de ‘Freizeitgestaltung’ moesten vormgeven. Hij had op dat moment al een groot aantal werken op zijn naam staan en ging in het kamp stug door met componeren. Hij klampte zich er als het ware aan vast, getuige dit opmerkelijke citaat: ‘Theresienstadt was en blijft voor mij een school die structuur onderwijst. Vroeger, toen men dankzij het comfort (dit tovermiddel van de beschaving) niet bij machte was om het gewicht van de wreedheid te voelen, kon die eenvoudig worden genegeerd en was het gemakkelijk om een mooie structuur te scheppen. Maar hier, waar artistieke materie de dagelijkse structuur moet overwinnen en verdragen, waar elke glimp van goddelijke inspiratie zich tegen de omgeving teweer moet stellen, hier vindt men (pas) de meesterklas.’
Peter Kien: Zelfportret
Het ontwerp van de satirische opera Der Kaiser von Atlantis oder der Tod dankt ab stamt naar verluidt van voor Ullmanns gevangenschap en werd geïnspireerd door de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog. In Theresienstadt werkte Ullmann er met de jonge schrijver dichter Peter Kien verder aan en werd het libretto afgestemd op de actualiteit.
Der Kaiser von Atlantis gaat over een dolgedraaide keizer die oorlog voert op alle fronten. Maar daar komt de dood tegen in opstand. Hij weigert nog langer mee te werken aan de gemechaniseerde slachtpartijen. Hij is beledigd in zijn beroepseer, die van degelijk handwerksman. Dat heeft tot gevolg dat nu niemand meer kan sterven, ook zieke en gewonde mensen niet. Iedereen is veroordeeld tot eindeloos lijden. De dood wil zijn werk pas weer oppakken als de keizer erin toestemt als eerste te sterven.
De ironie van het verhaal is dat de dood, normaal gesproken degene die schrik aanjaagt, zich hier indirect opstelt als beschermer van het menselijk leven. Immers, als eenmaal de keizer (absoluut heerser) uit de weg is, keert alles ten goede en neemt het normale leven zijn loop. De keizer geeft zijn droom van een rijk zonder levende mensen op en neemt afscheid van de wereld. De parallel met Hitler en zijn vernietigingsmachine is duidelijk. De hoop dat de dood het met hem op een akkoordje zal gooien voor het te laat is eveneens.
In de documentaire wordt de ontstaansgeschiedenis van het werk zorgvuldig gereconstrueerd. Het kamp kende joods zelfbestuur en de gevangenen liepen niet in gestreepte pakken zoals in de reguliere concentratiekampen. De leefomstandigheden waren echter vergelijkbaar, veel te veel mensen opeengepakt in kleine ruimtes.
Kien was tewerkgesteld op de afdeling technisch tekenwerk en was zodoende in de gelegenheid aan papier te komen. De opera is geschreven op de achterkant van vellen die de indruk wekken van intakeformulieren die door het joodse bestuur werden gebruikt. Opvallend is de conclusie dat de leden van de joodse raad tussenbeide zijn gekomen en zelfcensuur hebben toegepast toen bleek dat Ullmann en Kien in hun ogen te duidelijk provoceerden.
Uiteindelijk was elk nieuw werk dat in het kamp tot stand kwam bedoeld voor uitvoering, de beproefde methode om in abnormale omstandigheden de illusie van normaliteit zoveel als mogelijk in stand te houden. En met een dolgedraaide keizer die wel erg veel weg had van Hitler zou een uitvoering vermoedelijk door de SS worden verboden, nog los van de repercussies waarmee dat gepaard zou gaan. Dat was overigens niet het enige waar tegenaan werd gehikt. Zo was een bepaalde aria een parodie op het Duitse volkslied dat hier in mineur maar evengoed zeer herkenbaar wordt gezongen.
Er werd een nieuwe versie geschreven waarin in plaats van een keizer een goed bedoelende koning centraal staat en alle passages die voor problemen zouden kunnen zorgen werden weggepoetst. Onduidelijk blijft of Ullmann hieraan heeft meegewerkt. Kien moet er in elk geval wel bij betrokken zijn geweest: hij parodieert het opschoningsproces aan de hand van een aantal schetsen waarin de koning aan het einde is getekend als ballerina.
Dat het werk ondanks dat de repetities begonnen waren toch nooit is uitgevoerd in het kamp heeft niets van doen met een verbod door de SS maar is het gevolg van een algehele stop op alle culturele activiteiten in het gehele Duitse Rijk. Daarmee hoefde de schijn van normaliteit niet langer opgehouden te worden en werd de complete cultuurploeg op transport naar Auschwitz gezet. Alleen Karel Berman die de rol van de dood zou vertolken wist te overleven.
Ullmann was al eerder naar Auschwitz overgebracht en wist voor zijn vertrek naar onbekende bestemming de partituur en het libretto bij een collega in bewaring te geven: Dr. Hans Gunther Adler. Het betrof een werkversie met aanpassingen, doorhalingen en alternatieven. Adler doneerde het werk na de oorlog aan het Goetheanum en later kwam het bij de Paul Sacher Stichting in Basel terecht.
Het is aan musicus en arrangeur Kerry Woodward te danken dat Der Kaiser niet in de vergetelheid is geraakt, zoals zoveel werken van joodse componisten uit die tijd. Dankzij een connectie met de familie Adler kreeg Woodward de beschikking over het stapeltje losse bladen en wist er een samenhangend geheel uit te destilleren. In 1975 vond de première plaats door de Nederlandse Operastichting in Theater Bellevue. Rhoda Levine regisseerde.
Door samenwerking met het ‘muziekmedium’ Rosemary Brown kon de naar eigen zeggen aanvankelijk nogal sceptische Woodward contact leggen met Ullmann. Dat leidde tot diverse aanpassingen en verbeteringen in de partituur. Woodward komt uitvoerig aan het woord in de film en gaat in detail in op de samenwerking met Brown-Ullmann.
aankondiging van Gustavo Tambascio’s regie van Der Keiser in Teatro Real
De tweede hoofdpersoon is de Argentijnse regisseur Gustavo Tambascio die we zien en horen tijdens de repetities voor een nieuwe productie van het werk in Madrid. Hij legt sterk de nadruk op de situatie waarin Kien en Ullmann verkeerden toen ze hieraan werkten, vraagt zich in gemoede af hoe het voor hen geweest moet zijn in die uitzichtloze toestand. Het bovenstaande citaat van Ullmann geeft een indruk, verder vertrok elk transport met onbekende bestemming. Dat kon net zo goed een ander kamp zijn, men kon blijven hopen. Kennis achteraf van wat er met de afgevoerde joden gebeurde kan niet met terugwerkende kracht aan Ullmann en Kien worden toegekend
In de film wordt een bezoek gebracht aan het voormalige kamp Theresienstadt en worden fragmenten vertoond van de propagandafilm die werd gemaakt om het kamp te tonen als model instelling voor geïnterneerde joden: Theresienstadt. Ein Dokumentarfilm aus dem jüdischen Siedlungsgebiet (‘Der Führer schenkt den Juden eine Stadt’). De opnames dateren van de nazomer van 1944 en de film kwam gereed in maart 1945.
Het merendeel ervan ging verloren maar ongeveer 20 minuten aan materiaal is later in diverse archieven teruggevonden. Als middel om de publieke opinie te beïnvloeden heeft de film geen enkele rol gespeeld, meer dan een paar besloten vertoningen zijn er niet geweest. Op dit punt is het gebruik dat Sebastián Alfie ervan maakt een beetje misleidend. Niettemin een indrukwekkende document, een film die brede verspreiding verdient.
Op 1 september 1944 startten de opnames voor een Duitse propagandafilm TheresienstadtDe film onder regie van Kurt Gerron zou in 1945 uitkomen onder de titel Theresienstadt: Ein Dokumentarfilm aus dem jüdischen Siedlungsgebiet, met als misleidende ondertitel: Der Führer schenkt den Juden eine Stadt. Gevangenen werden ingezet als acteurs. De Joden moesten het doen voorkomen dat ze in Theresienstadt leefden alsof het een reguliere stad betrof, met winkels, cafés en andere uitgaansgelegenheden. Na de voltooiing en distributie van de film werden de meeste mensen die eraan hadden meegewerkt naar Auschwitz gezonden en na aankomst vergast “ (Wiki)
Mario Castelnuovo-Tedesco (Florence, 3 April 1895 – Beverly Hills, 16 March 1968) was born into a Jewish family of Sephardic descent (Jews expelled from Spain in 1492). He was extraordinarily creative, to his credit he worked on all sorts of things: piano works, concertos, operas…. His compositions were played by the great: Walter Gieseking, Gregor Piatigorsky, Jascha Heifetz, Casella.
Heifetz plays Mario Castelnuovo-Tedesco’s second violin concerto: ‘I Propheti’. Recording from 1954:
Today, we know him mainly for his guitar works, nearly a hundred in all, mostly written for Andres Segovia. Segovia plays the Guitar Concerto No.1 in D major, Op. 99; live recording from 1939:
In the beginning of the 1930s the composer began to explore his “Jewish Roots”, which was intensified by the rising of fascism and the racial laws. His music was not performed anymore. Helped by Arturo Toscanini, Castelnuovo-Tedesco and his family were able to leave Italy just before the beginning of World War 2.
Like most Jewish composers who fled Europe, Castelnuovo-Tedesco ended up in Hollywood. Where, thanks to Jascha Heifetz, he was appointed composer of film music by Metro-Goldwyn-Mayer.
At Rita Hayworth’s special request, he composed music for the film The Loves of Carmen starring Hayworth and Glenn Ford. Below is the dance scene from the film:
During this time, Castelnuovo-Tedesco also composed new operas and vocal works inspired by American poetry, Jewish liturgy and the Bible: America offered him opportunities to deepen and develop his Italian musical heritage and his Jewish spirituality. He dreamed of hearing his Sacred Service “once in the synagogues of Florence”. It was premiered in 1950, at New York’s Park Avenue Synagogue.
Dating from 1956, the opera Il Mercante di Venezia after Shakespeare’s The Merchant of Venice (Castelnuovo-Tedesco was a great Shakespeare lover) was performed at Maggio Musicale in Florence in 1961. Toscanini conducted and the leading roles were sung by Renato Capecchi (Shylock) and Rosanna Carteri (Portia).
In 1966, he composed The Divan of Moses Ibn Ezra. It is a setting of nineteen poems by Rabbi Moses ben Jacob ibn Ezra, also known as Ha-SallaḠ(‘writer of penitential prayers’).
An illustration of Ibn Ezra (centre) using an astrolabe
Born in Granada around 1055 – 1060, Ibn Ezra died after 1138 and is considered one of Spain’s greatest poets. He also had a huge influence on Arabic literature. Castelnuovo-Tedesco composed the ‘Divan’ (meaning; a collection of poems) to the modern English translation.
Roberta Alexander sings The Divan of Moses Ibn Ezra
Channa Malkin and Izhar Elias in ‘Fate has blocked the way’:
The composer wrote his Cello Concerto for Gregor Piatigorsky, the premiere took place in 1935, with Arturo Toscanini conducting the New York Philharmonic. And that was it. Since then, the concerto was totally forgotten for all of eighty years. Until Raphael Wallfisch took it on.
Raphael Wallfisch plays the Allegro Moderato from Castelnuovo-Tedesco’s Cello Concerto
After World War II, Castelnuovo-Tedesco, like several Jewish composers who were forced to flee and seek refuge in Hollywood, was accused of conservatism and sentimentality. That he was inspired by Spanish folklore in many of his works, was not appreciated either.
Song of Songs
In 2022, in celebration of Castelnuovo-Tedesco’s birthday on 3 April his official website presented a long-buried treasure: a recording of the world-premiere of The Song of Songs, which took place in Los Angeles on 7 August 1963
Castelnuovo-Tedesco: “In my life I have written many melodies for voice and published 150 of them (many others remaining unpublished) on texts in all the languages I know: Italian, French, English, German, Spanish and Latin. My ambition and, indeed, my deep motivation has always been to unite my music with poetic texts that stimulated my interests and feelings, to express its lyricism.”
In 2019, his biography was filmed in the movie Maestro. Below is the trailer:
Basia con fuoco 
