The true story of the young soldier Woyzeck, who was found guilty of murdering his girlfriend in 1824 and sentenced to death, inspired the young Austrian Georg Büchner to write his play. The work remained unfinished, Büchner died of typhus in 1837 at the age of 24, and Woyzeck was not staged until 1913. Alban Berg saw the play a year later in Vienna and decided to turn it into an opera. The premiere on 4 December 1925 in Berlin was an overwhelming success.
Alban and Helene berg after the premiere in Berlin
“Fragmentary, hallucinatory and extremely pessimistic’. This is how the play was described and this is an exact description of the opera also. This work – perhaps the most moving opera of the last century – always comes with an unprecedented inaccessability The music is highly expressive and cannot be defined by a single definition: Berg used both dodecaphony and the sweetest violin sounds, and alternated the sprechgesang with melancholic ‘arias’.
(Alban Berg wth the Wozzeck – cast after the première in Oldenburg 1929
Masterpiece or no (for me an absolute masterpiece) everything depends on the performance and there are many. A selection:
DVD’S:
Hamburg 1970
Under the direction of Rolf Liebermann, the Hamburg State Opera grew into one of the best and most talked-about opera houses in the world. Liebermann ensured a good, thorough and diverse repertoire with extra attention to contemporary works.
Fortunately for those of us who did not experience those years (consciously), Liebermann also thought about the future and commissioned the director Joachim Hess to record about thirteen of his productions for TV. Most of the recordings were made in a studio, but with Wozzeck they went to a castle in southern Germany and also its environs.
The now almost completely forgotten baritone Toni Blankenheim was one of the pillars of the Hamburg opera. He sang numerous roles, but only became truly famous as Schigolch (Lulu), in the production with Teresa Stratas.
His very charismatic appearance, his enormous acting talent and his agile, warm baritone made him more than suitable for singing roles of “complex characters”. A character like Wozzeck. Better than anyone, Blankenheim is pretty much the personification of the “simple soul”; his despair is not played and you can really see the incomprehension on his face.
Sena Jurinac is a beautiful, slightly timid, but very sensual and erotically charged Marie.
Bruno Maderna has never been a champion of conducting other people’s works, but he certainly has a great affinity with Berg’s idiom.
The production is very realistic and the tension is palpable. It is as if you are watching an unadulterated thriller.
Liebermann is now seen as the father of Regietheater (directing theatre), but his vision was quite different from today’s conceptualism and its search for (and often crossing) the boundaries of the permissible and the ridiculous. Anyway: see for yourself. That recording is an absolute must (Arthaus Music 101277)
Vienna 1987
This production was my first ‘Wozzeck’ ever. It made me sick; the opera evoked so many emotions and feelings in me. I was most touched by Hildegard Behrens’ performance of Marie. I still find her performance extremely impressive, but now that I know the opera better, I also have some reservations. Now and then I find her a little too much. Too exaggerated in her acting and also in her singing. As if she is challenging the outer limits of her voice. In her creation, she reminds me – don’t take it too literally! – of the Italian actress Anna Magnani, which is actually a great compliment.
Franz Grundhebber portrays an embittered Wozzeck, but one not devoid of pathos. Heinz Zednik is an unequalled captain and the young Philip Langridge a brilliant Andres.
That Abbado has an affinity with Berg’s music is obvious. He conducts fiercely and compellingly; the tension is palpable from the very first note. And yet the lyricism is never far away.
Can you still remember that magical moment when the curtain opens? You can experience it again here. And then a world that you know from the libretto is revealed: we are in the captain’s room, with, behind the window, a view of what could become a crime scene. And then the lighting! It is so beautiful!
This fascinating production (directed by Adolf Dresen) should be mandatory for any director’s course. If only to show all those aspiring directors that traditional does not automatically mean boring or museum-like (incidentally: there is nothing against that either).
And how young Abbado is here! (Arthaus Musik 109156)
Moscow 2010
I have to be brief about this. After more than four minutes of staring at a kind of doll’s house with lots of boxes, in which all kinds of people playing house and looking bored (televisions were on) – all this accompanied by an orchestra tuning its instruments – I had had enough. But I did watch it for a while because I was quite curious. Unfortunately, I did not get very far.
If you want an evening of exciting theatre with lots of video images and even more music, then this is the DVD for you. However, you do have to forget about Wozzeck, because this production has nothing – absolutely nothing – to do with either Alban Berg’s opera or Büchner’s play. Teodor Currentzis, the darling of Russian audiences, who is famous (and notorious) for his strange tempi, here really lives up to his reputation (BAC068).
CD’S
Berlin Classics 1973
This recording, reissued on Berlin Classisc, was recorded live in 1973 during a concert performance in Leipzig (then GDR).
What strikes one immediately is the clarity of sound and the fantastic diction of the singers. Reiner Goldberg (the drum major) has a somewhat “embarrassing” height, which underlines his sillyness as a failed macho.
The truly incomparable Horst Hiestermann (Hauptmann) confirms his reputation as one of the best character actors in history and Helmuth Klotz is delightful as the totally messed-up doctor.
Gisela Schröter is moving as Marie and Theo Adam is a thoroughly tragic Wozzeck, who cannot understand the ‘why’.
The orchestra under the sublime direction of Kegel sounds alternately screeching and loving, exactly as this music was meant to be (0184422BC).
Decca 1981
Eberhard Wächter is one of the best Wozzecks I know. His anti-hero sounds resigned and desperate, but also fierce and terrifying. And although his voice sometimes sounds a little unbalanced, his portrayal is solid.
Anja Silja is a wonderfully light, childlike – naive Marie. Very lyrical and clumsy, someone to feel sorry for. She is not a mature woman, more a child who is full of life and looking for challenges.
Heinz Zednik (Captain) sounds even better here than in the Hamburg recording. He does not sing his role as terribly caricatured as many of his colleagues, proving once again that a good character tenor is perhaps one of the most difficult voices to find.
There is nothing but praise for the Vienna Philharmonic; under the inspired leadership of Christoph von Dohnányi, they show that they really know and master this score (4173482).
Warner 1998
Under Ingo Metzmacher, the opera sounds more modern than it really is. Not that it is bad, but it makes it a bit more unapproachable. He does keep the momentum going, which is very beneficial to the tension. And in the scenes with Marie, he keeps the orchestra surprisingly lyrical.
Bo Skovhus should perhaps have waited a little longer to sing his first Wozzeck. He sounds a tad too young and too healthy; fortunately, he is able to camouflage these “flaws” with his excellent voice-acting.
Angela Denoke is, in my opinion, the star, although she is more a cool blonde than an alley cat. Think of Marlene Dietrich in Der Blaue Engel.
I do not listen to this recording very often, for this I blame Chris Merritt’s captain. The amount of ugly notes this man can produce almost borders on the impossible. But this is actually the only real flaw in this splendid performance, recorded live in Hamburg 1998 (6406622).
Naxos 2013
Naxos’ 2013 performance recorded live in Houston is also more than excellent.
Roman Trekel’s dry baritone and his nervous singing make him an almost ideal Wozzeck. He relies mainly on his very impressive voice-acting and his intelligibility and his handling of the text are more than sublime. Hats off!
Anne Schwanewilms is an excellent Marie. Perhaps a tad too neat and a little understated, but she is able to compensate for this with her velvety singing.
With the concert performance of his favourite opera, Austrian conductor Hans Graf bid a spectacular farewell to his orchestra. The recording is highly recommended for the orchestral part alone. (8660390-91)
Fritz Wunderlich, tenor. Born September 1930. Died September 1966, thirty-six years old. What happened? We will never really find out. He was hunting with his best friend, the baritone Hermann Prey. They’ve been drinking. Officially he tripped over his shoelaces and fell down the stairs. That may be true, although the rumors and gossip about his death are very harsh. But: does it really matter? One of the best tenors in the world was, just like that, dead at the age of thirty-six.
Fritz Wunderlich and Hermann Prey sing Bizet’s Pearl Fishers duet, in German:
We, the ‘surviving relatives’, we can consider ourselves lucky, because he left us quite a few recordings. Lots of songs (his Dichterliebe is to cry, so beautiful!), but also operas. Lots of operas. More than you could imagine.
The first thing you notice when you listen to Wunderlich is its great naturalness and total lack of artificiality. His diction was clear but nowhere too emphatic – a flaw that most lieder singers of his generation were guilty of. He knew how to find a perfect balance between word and music and any form of mannerism is foreign to him. In many ways he remains the ideal interpreter of… of everything actually. Schubert, Schumann, Mahler… But also Rossini, Tchaikovsky and Puccini.
Fritz Wunderlich sings Lensky’s aria from Evegeny Onegin. The recording is from 1962
And then suddenly, just out of the blue we are surprised with a box with three CDs filled with previously unreleased recordings. At least not officially. That makes a little collector’s heart beat faster. And if it’s not enough: the CDs contain fragments of rarely performed pieces of music, all composed in the twentieth century. I imagined myself in a real candy store because I had not even heard of many of the composers.
No, it is not about forgotten masterpieces. I think so, because how can you judge a composer after hearing just one aria? The first CD, with Raphael, Neumayer, Bausznern and Helm, is actually nothing more than a cabinet of curiosities, but the Pfitzner (and Reutter) fragments on the second CD make me sit up straight and prick up my ears. Genius!
Below, Wunderlich sings ‘Der Abend’ from Hermann Reutter’s Triptychon:
When I arrive at the third CD I wonder why we were not allowed to hear the recordings before. Could the life course of some composers here have something to do with oblivion? Pfitzner was a Nazi. And so were Egk and Orff, two of four composers on the third CD as well. I don’t really want to think about that too long, because the fragments from Berg’s Wozzeck, recorded in 1956 in Württenburg, make me more than happy. Certainly also because of one of the greatest Wozzecks in history, the now almost completely forgotten baritone Toni Blankenheim.
FRITZ WUNDERLICH
Musik des 20.Jahrhunderts
Works by Günter Raphael, Fritz Neumeyer, Dietrich von Bausznern, Everett Helm, Heinrich Fleischner, Hans Pfitzner, Hermann Reutter, Igor Stravinsky, Carl Orff, Werner Egk, Alban Berg
SWR Classic SWR19075CD (3CDs)
Fritz Wunderlich, tenor. Geboren in september 1930. Gestorven in september 1966, zesendertig jaar oud. Wat is er gebeurd? Daar komen we nooit achter. Hij was, samen met zijn beste vriend, de bariton Hermann Prey aan het jagen. Ze hebben gedronken. Officieel struikelde hij over zijn veters en viel van de trap af. Kan, al zijn de geruchten en de roddels rond zijn dood niet mals. Maar: doet het er eigenlijk toe? Eén van de beste tenors ter wereld was, zo maar, op zijn zesendertigste dood.
Fritz Wunderlich en Hermann Prey zingen het duet uit de Parelvissers van Bizet. In het Duits:
Wij, de ‘nabestaanden’, wij mogen ons gelukkig prijzen, want hij heeft behoorlijk wat opnames voor ons nagelaten. Heel veel liederen (zijn Dichterliebe is om te huilen zo mooi!), maar ook opera’s. Veel opera’s. Meer dan je zou kunnen vermoeden.
Het eerste wat je opvalt als je naar Wunderlich luistert, is zijn grote natuurlijkheid en totale gebrek aan gekunsteldheid. Zijn dictie is helder maar nergens nadrukkelijk – een euvel waar de meeste liedzangers van zijn generatie zich schuldig aan maakten. Hij weet een perfecte balans tussen woord en muziek te vinden en iedere vorm van maniërisme is hem vreemd. In menig opzicht blijft hij de ideale vertolker van ….van alles eigenlijk. Schubert, Schumann, Mahler …..Maar ook Rossini, Tsjaikovski en Puccini.
Fritz Wunderlich zingt de aria van Lensky uit Evegeny Onegin. De opname is uit 1962
En dan opeens, zo maar out of the blue worden we verrast met een box met drie cd’s gevuld met de niet eerder uitgebrachte opnames. Althans niet officieel. Daar gaat een beetje verzamelaarshart sneller van kloppen. En alsof het niet genoeg is: op de cd’s hoor je fragmenten van zelden uitgevoerde muziekstukken, allemaal gecomponeerd in de twintigste eeuw. Ik zelf waande mij in een echte snoepwinkel want van veel van de componisten heb ik niet eens gehoord.
Hieronder zingt Wunderlich de Palmström-Sonate van Günter Raphael:
Nee, het is niet zo dat het om de vergeten meesterwerken gaat. Denk ik, want hoe kun je beoordelen nadat je maar één aria hebt gehoord? De eerste cd, met Raphael, Neumayer, Bausznern en Helm is eigenlijk niet meer dan een rariteitenkabinet, maar de Pfitzner- (en Reutter) fragmenten op de tweede cd doen mij rechtop zitten en mijn oren spitzen. Geniaal
Hieronder zingt Wunderlich ‘Der Abend’ uit de Triptychon van Hermann Reutter:
Bij de derde cd aangekomen vraag ik mij af hoe het komt dat wij de opnamen niet eerder hebben mogen horen. Zou de levensloop van sommige componisten hier iets met de vergetelheid te maken kunnen hebben? Pfitzner was een nazi. En dat waren Egk en Orff, twee van vier componisten op de derde cd ook. Daar wil ik eigenlijk niet te lang over nadenken want de fragmenten uit Bergs Wozzeck, opgenomen in 1956 in Württenburg maken mij meer dan gelukkig. Zeker ook vanwege één van de grootste Wozzecks in de geschiedenis, de nu vrijwel geheel vergeten bariton Toni Blankenheim.
FRITZ WUNDERLICH
Musik des 20.Jahrhunderts
Werken van Günter Raphael, Fritz Neumeyer, Dietrich von Bausznern, Everett Helm, Heinrich Fleischner, Hans Pfitzner, Hermann Reutter, Igor Stravinsky, Carl Orff, Werner Egk, Alban Berg
SWR Classic SWR19075CD (3cd’s)
Het waargebeurd verhaal over de jonge soldaat Woyzeck, die in 1824 schuldig werd bevonden aan de moord op zijn vriendin en ter dood werd veroordeeld, heeft de jonge Oostenrijker Georg Büchner geïnspireerd tot het schrijven van zijn toneelstuk. Het werk is onafgemaakt is gebleven, Büchner is in 1837 op 24-jarige leeftijd aan tyfus overleden en Woyzeck werd pas in 1913 op de planken gebracht. Alban Berg bezocht het toneelstuk een jaar later in Wenen en besloot er een opera van te maken. De première 14 december 1925 in Berlijn was een overweldigend succes.
Alban en Helene Berg na de première in Berlijn
“Fragmentarisch, hallucinerend en uiterst pessimistisch”. Zo werd het toneelstuk omschreven en zo is de opera zelf ook. Dit werk – misschien wel de aangrijpendste opera van de vorige eeuw – gaat altijd vergezeld van een ongekende ongenaakbaarheid. De muziek is zeer expressief en niet in één definitie samen te vatten: Berg gebruikte zowel de dodekafonie als de zoetste vioolklanken, en wisselde het sprechgesang af met melancholieke ‘aria’s’.
Alban Berg met de Wozzeck – cast na de première in Oldenburg 1929
Meesterwerk of niet (voor mij een absolute meesterwerk): alles staat of valt met de uitvoering en dat zijn er best veel.
Een selectie:
DVD’s
HAMBURG 1970
Onder leiding van Rolf Liebermann groeide de Hamburgse Staatsopera tot één van de beste en spraakmakendste operahuizen ter wereld. Liebermann zorgde voor een goed, gedegen en gevarieerd repertoire met extra veel aandacht voor de hedendaagse werken.
Gelukkig voor ons, die de jaren niet (bewust) hebben meegemaakt, dacht Liebermann ook aan de toekomst en liet de regisseur Joachim Hess een dertiental van de toenmalige producties voor de TV vastleggen. De meeste opnamen vonden plaats in een studio, met Wozzeck is men uitgeweken naar – en rond – een kasteel in Zuid Duitsland.
De tegenwoordig vrijwel helemaal vergeten bariton Toni Blankenheim was één van de pilaren van de Hamburgse opera. Hij zong er tal van de rollen, maar echt beroemd werd hij pas als Schigolch (Lulu), in de productie met Teresa Stratas.
Zijn zeer charismatische verschijning, zijn enorm acteertalent en zijn buigbare, warme bariton maakten hem meer dan geschikt voor het zingen van rollen van “complexe karakters”. Zoals Wozzeck. Als geen ander is Blankenheim zowat de personificatie van de “simpele ziel”; zijn wanhoop is niet gespeeld en zijn onbegrip staat op zijn gezicht getekend.
Sena Jurinac is een mooie, licht getimbreerde, maar een zeer sensuele en erotisch geladen Marie.
Bruno Maderna is nooit een kampioen geweest in het dirigeren van andermans werken, maar met het idioom van Berg heeft hij zonder meer veel affiniteit.
De productie is zeer realistisch en de spanning is om te snijden. Het is alsof je naar een onvervalste triller zit te kijken.
Liebermann wordt tegenwoordig gezien als de vader van het regietheater, alleen bedoelde hij er iets anders mee dan het huidige conceptualisme en het opzoeken (en vaak overschrijden) van de grenzen van het toelaatbare en de belachelijke. Afijn: kijkt u maar zelf. Die opname is een absolute must (Arthaus Music 101277)
WENEN 1987
Deze productie was mijn eerste ‘Wozzeck’ ooit. Ziek werd ik er van, van de emoties en de gevoelens die de opera bij mij opriep. Het meest werd ik toen geraakt door de vertolking van Marie door Hildegard Behrens.
Nog steeds vind ik haar optreden buitengewoon indrukwekkend, maar nu ik de opera beter ken heb ik ook mijn twijfels. Zo nu en dan vind ik haar namelijk een beetje té. Te chargerend in haar spel, maar ook te chargerend in haar zang. Alsof ze de grenzen van wat haar stem aankan is aan het opzoeken. In haar creatie doet ze mij – neem het niet al te letterlijk! – aan de Italiaanse actrice Anna Magnani denken, wat eigenlijk een groot compliment is.
Eerste acte:
Franz Grundhebber zet een verbitterde Wozzeck neer, maar dan één die niet gespeend is van enige pathos.
Heinz Zednik is een ongeëvenaarde kapitein en de jonge Philip Langridge een schitterende Andres.
Tweede acte:
Dat Abbado affiniteit heeft met de muziek van Berg, is nogal wiedes. Hij dirigeert fel en dwingend, de spanning is al vanaf de eerste noot voelbaar. En toch is de lyriek nergens ver weg.
Kunt u zich nog het magische moment herinneren als het doek opengaat? Dat kunt u hier weer beleven. Waarna zich een wereld voor u openbaart die u uit het libretto kent: we bevinden ons in de kamer van de kapitein, met achter het raam een uitzicht op wat weleens een plaats delict zou kunnen worden. En dan de belichting! Om te zoenen zo mooi!
Deze fascinerende productie (regie Adolf Dresen) zou als verplichte kost op alle opleidingen tot operaregisseur vertoond moeten worden. Alleen al om al die regisseurs in spe laten zien dat traditioneel niet automatisch saai of museaal (overigens: daar is ook niets op tegen) betekent.
Derde acte:
En wat is Abbado hier nog jong! (Arthaus Musik 109156)
MOSKOU 2010
Hier moet ik, noodgedwongen, kort over zijn. Na ruim vier minuten staren naar een soort poppenhuis met veel boxen, waarin allerlei mensen gezinnetjes speelden en zich verveelden (televisies stonden aan) – dat alles begeleid door een orkest die zijn instrumenten stemde – had ik er al schoon genoeg van. Toch heb ik nog even gekeken want ik was best nieuwsgierig. Helaas, ver ben ik niet gekomen.
Mocht u zin hebben in een avondje spannende theater met veel videobeelden en nog meer muziek, dan is deze dvd iets voor u. Vergeet Wozzeck echter, want deze productie heeft niets, maar dan ook helemaal niets noch met de opera van Alban Berg, noch het toneelstuk van Büchner te maken.
Teodor Currentzis, de lieveling van de Russische publiek, die beroemd (en berucht) is vanwege zijn vreemde tempi, maakt ook hier zijn faam waar(BelAir Classics BAC068)
CD’s
BERLIN CLASSICS 1973
Deze opname, heruitgebracht op Berlin Classisc, werd in 1973 tijdens een concertante uitvoering in Leipzig (toen nog DDR) live opgenomen.
Wat meteen opvalt is de helderheid van de klank en de fantastische dictie van de zangers. Reiner Goldberg (de tamboer majoor) heeft een ietwat “pijnlijke” hoogte, wat zijn bespottelijkheid als een gesjeesde macho nog onderstreept.
De werkelijk weergaloze Horst Hiestermann (kapitein) bevestigt zijn reputatie als één van de beste karaktertenors uit de geschiedenis en Helmuth Klotz is kostelijk als de totaal verknipte dokter.
Gisela Schröter ontroert als Marie en Theo Adam is een door en door tragische Wozzeck, die het “waarom” maar niet kan begrijpen.
Het orkest onder de sublieme directie van Kegel klinkt afwisselend snerpend en liefdevol, precies zoals deze muziek bedoeld moest zijn. Als je daar niet kapot aan gaat dan heb je geen hart (0184422BC)
DECCA 1981
Eberhard Wächter is één van de beste Wozzecks die ik ken. Zijn antiheld klinkt gelaten en wanhopig, maar ook fel en angstaanjagend. En al klinkt zijn stem soms een beetje onevenwichtig: zijn portrettering staat als een huis.
Anja Silja is een wonderlijk lichte, kinderlijk – naïeve Marie. Zeer lyrisch en onbeholpen, iemand om medelijden mee te hebben. Zij is geen volwassen vrouw, meer een kind dat vol leven is en op zoek gaat naar uitdagingen.
Heinz Zednik (kapitein) klinkt nog beter dan in de opname uit Hamburg. Hij zingt zijn rol niet zo verschrikkelijk karikaturaal zoals veel van zijn collega’s, waarmee hij weer eens bewijst dat een goede karaktertenor wellicht een van de moeilijkste stemsoorten is.
Over het Wiener Philharmoniker niets dan lof: onder de bezielde leiding van Christoph von Dohnányi laten ze horen dat deze partituur ze alles behalve vreemd is (4173482)
WARNER CLASSICS 1998
Onder Ingo Metzmacher klinkt de opera moderner dan het in werkelijkheid is. Niet dat het erg is, maar dat maakt het iets afstandelijker. Wél houdt hij er de vaart in, wat de spanning zeer ten goede komt. En in de scènes met Marie houdt hij het orkest verrassend lyrisch.
Bo Skovhus had misschien nog even mogen wachten met zijn eerste Wozzeck. Hij klinkt een tikkeltje te jong en te gezond; gelukkig weet hij de ‘euvel’ met zijn voortreffelijke stem-acteren te camoufleren.
Angela Denoke vind ik de ster van de opname, al heeft zij iets meer van een koele blondine dan van een straatkat. Denk aan Marlene Dietrich in ‘Der Blaue Engel’.
Dat ik deze opname niet zo vaak beluister, daar is de kapitein van Chris Merritt aan schuldig. Wat die man aan lelijke noten kan produceren grenst bijna aan het onmogelijke. Maar dat is eigenlijk het enige echte minpunt in deze schitterende uitvoering, live opgenomen in Hamburg 1998 (6406622)
Naxos 2013
Ook de door Naxos in 2013 in Houston live opgenomen uitvoering is meer dan uitstekend.
Roman Trekels droge bariton en zijn nerveuse manier van zingen maken van hem een zowat ideale Wozzeck, die het voornamelijk van zijn zeer imponerende stem-acteren moet hebben. Zijn verstaanbaarheid en zijn tekstbehandeling zijn meer dan subliem. Petje af!
Anne Schwanewilms is een voortreffelijke Marie. Misschien een tikkeltje te netjes en een beetje onderkoeld, maar dat weet zij met haar fluwelen zang te compenseren.
Met de concertante uitvoering van zijn lievelingsopera nam de Oostenrijkse dirigent Hans Graf spectaculair afscheid van zijn orkest. Alleen al voor het orkestrale aandeel is de opname zeer aan te bevelen. (8660390-91)
Wie is Lulu? Wat weten we van haar? Bestaat ze echt of is ze niet meer dan een hersenschim?
In de eerste akte wordt een portret van haar geschilderd dat daarna als een rode draad door de opera loopt, als een soort portret van Dorian Gray. Wat er ook met Lulu gebeurt, haar portret verandert nooit.
Alban Berg was behoorlijk door haar personage, afkomstig uit Wedekinds toneelstukken Der Erdgeist en Die Büchse der Pandora, geobsedeerd. Dat had wellicht ook met zijn persoonlijke leven te maken. Zij zou de personificatie van de Tsjechische Hanna Fuchs, Bergs laatste grote liefde, kunnen zijn. Maar er zijn ook muziekpsychologen die in Lulu Berg zelf willen zien…
Hanna Fuchs
Alban Berg met zijn vrouw Helena. Hun huwelijk gold als voorbeeldig
Berg heeft zijn opera niet afgemaakt: toen hij in 1935 stierf, bestond de derde akte alleen uit sketches. Het was de Oostenrijkse componist Friedrich Cerha die 1979 de onvoltooid gebleven derde akte instrumenteerde, tot die tijd werden alleen de eerste twee akten opgevoerd.
Hieronder een selectie van de beschikbare opnames:
CD’s:
Teresa Stratas
Waar u absoluut niet zonder kunt, is de allereerste opname van de complete opera met de door Cerha nagecomponeerde derde akte. Deutsche Grammophon maakte in 1979 direct na de Parijse première een studio-opname (DG 4154892).
Alle fantastische Lulu’s ten spijt, niemand kan zich met Teresa Stratas meten. Zelfs zonder het tekstboekje erbij kun je ieder woord niet alleen verstaan maar ook begrijpen.
Robert Tear is een heerlijk naïeve schilder en Franz Mazura een ongeëvenaarde Dr. Schön. De Alwa van Kenneth Riegel is een kwestie van smaak, maar zijn inleving is zowat volmaakt.
De ogenschijnlijk koele en analytische benadering van Pierre Boulez laat het drama nog meer zinderen.
Op YouTube is de complete opname op video te vinden:
Anneliese Rothenberger
De opname die in 1968 door EMI is gemaakt (91233028) mag eigenlijk in geen verzameling ontbreken. Anneliese Rothenberger is een heel erg lichte, springerige Lulu, echt een onschuldig meisje.
Vergeet Gerhard Unger (Alwa), maar de verrassend lichte en sarcastische Dr. Schön van Toni Blankenheim (Schigolch bij Boulez) is werkelijk niet te versmaden.
Wat de opname extra begerenswaardig maakt, is Benno Kusche in de kleine rol van Tierbändiger. Ook de opname zelf klinkt verrassend goed.
Ilona Steingruber
Bij de naam van Ilona Steingrubber rinkelt er tegenwoordig geen belletje, maar in haar tijd was ze een gevierd sopraan, met op haar repertoire onder anderen Mahler, Korngold, Strauss en Alban Berg.
Op de door Herbert Häfner gedirigeerde opname uit 1949 (Archipel Desert Island Collection ARPCD 0540) zingt Steingrubber een zeer sensuele Lulu: erotisch en opwindend in haar zang en opmerkelijk kinderlijk in de dialogen.
Otto Wiener is een zeer autoritaire Dr. Schön en Waldemar Kmentt een niet echt idiomatische maar wel zeer aanwezige Maler. De confrontatie tussen de twee, ‘Du hast eine halbe Million geheiratet’, is dan ook bijzonder spannend.
DVD’S
Evelyn Lear
Met haar filmsterrenlook en stem als een engel werd Evelyn Lear in de pers aangeduid als ‘Elisabeth Taylor meets Elisabeth Schwarzkof’. Zelf vind ik de in de jaren ’60 tot ’80 zeer populaire Amerikaanse sopraan veel interessanter dan haar Duitse collega.
Lear was één van de grootste en beste pleitbezorgsters van de moderne muziek. Op 9 juni 1962 zong ze de rol van Lulu in de eerste Oostenrijkse productie van het werk, in het net heropende Theater an der Wien. Ik kan me indenken dat het chique premièrepubliek moeite had met de enkel in nauwsluitend korset en netkousen geklede prima donna, maar als dat zo was, dan lieten ze het niet merken.
De regie lag in handen van de toen nog piepjonge Otto Schenk, die het libretto op de voet volgde. Dat Paul Schöffler (Dr. Schön) mij aan professor Unrath uit Der blaue Engel deed denken, is natuurlijk geen toeval. Net zo min als zijn gelijkenis met Freud.
De laatste scène, beginnend met de smeekbede van Geschwitz, gevolgd door de beelden van Jack the Ripper, kon net zo goed uit één van de beste Hitchcocks zijn overgenomen. Zeker ook omdat Gisela Lintz, die de rol van de gravin zingt, veel weg heeft van één van de geliefde actrices van de regisseur.
Het is ook buitengewoon spannend om naar het dirigeren van Karl Böhm te kijken. Zo heftig gebarend heb ik hem nog nooit gezien. Een absolute must (Arthaus Musik 101 687).
Hieronder de trailer:
JuliaMigenes
Nooit heb ik begrepen waarom men Julia Migenes niet vaker ‘echte’ opera’s liet zingen. Ze was een grote ster op Broadway en schitterde in verschillende muziekfilms, maar buiten Lulu heeft ze naar mijn weten maar weinig andere operarollen op de planken gebracht. Zowel haar verschijning als haar acteren zijn zo formidabel dat men het haar vergeeft dat ze niet altijd zuiver zingt.
Franz Mazura is een fenomenale Dr. Schön. In de scène waarin hij de afscheidsbrief aan zijn verloofde schrijft, kun je bijna zijn zweet ruiken. Wat een prestatie!
Als Geschwitz maakt de inmiddels ouder geworden maar nog steeds in alle opzichten prachtige Evelyn Lear haar opwachting.
De zeer fraaie productie van John Dexter werd in 1980 in de Metropolitan Opera opgenomen (Sony 88697910099). Op de website van JPC zijn fragmenten uit de productie te bekijken.
Agneta Eichenholz
Deze kale productie van Christof Loy werd in juni 2009 in het Londense Royal Opera House opgenomen. Loy heeft de opera helemaal gestript en teruggebracht tot de pure essentie, iets wat ik zeer fascinerend vind. Door zijn minimalistische aanpak kan alle aandacht besteed worden aan de personages, hun beweegredenen en hun ontwikkeling.
Wat u ook van de regie denkt: muzikaal zit het snor. Antonio Pappano doet met het orkest werkelijk wonderen; zo transparant en tegelijkertijd zo emotioneel geladen hoor je de muziek zelden.
Klaus Florian Vogt kan mij als Alwa niet echt overtuigen, maar Jennifer Larmore is een buitengewoon aantrekkelijke Geschwitz. En Agneta Eichenholz (met haar grote ogen zowat de reïncarnatie van Audrey Hepburn) is een in alle opzichten mooie Lulu. Michael Volle is voor mij, na Franz Mazura de beste dr.Schön Schön (Opus Arte OA 1034 D).
Hieronder een fragment uit de productie:
Patrizia Petibon
Ik ben geen fan van Patrizia Petibon: ik vind haar vaak aanstellerig. Haar stem is ook aan de kleine kant, waardoor ze vaak moet forceren. Niet bevorderlijk voor de zeer hoge en moeilijke noten die Berg zijn hoofdrolzangeres laat zingen. Ook fysiek vind ik haar niet bij de rol passen. Ze is geen ‘Lolita’, maar een als een klein meisje uitgedoste volwassen hoer met dito gedrag.
Ik heb ook moeite met Geschwitz (de mij onbekende Tanja Ariane Paumfartner), maar de rest van de zangers zijn meer dan excellent, met de onvolprezen Michael Volle als onnavolgbaar goede Dr. Schön.
Thomas Piffka is een voortreffelijke Alwa, onmiskenbaar een componist die continu aan zijn opera bezig is. Pavol Breslik is een geile Maler, Grundhebber een fantastische Schigolch en Cora Burggraaf een sprankelende Gymnasiast.
De productie van Vera Nemirova (Salzburg 2010) is kleurrijk en zeer expressionistisch. Marc Albrecht is voor het werk een perfecte dirigent: het Weense orkest laat zich onder zijn leiding van zijn allerbeste kant horen (Euroarts 2072564).
Hieronder de trailer:
Mojca Erdmann
Wie op het onzalige idee is gekomen om voor deze productie in Berlijn in 2012 een onbekende en onbetekende componist (hebt u ooit van David Robert Coleman gehoord?) Lulu opnieuw te laten componeren, weet ik niet, maar ik denk het hem of haar niet in dank af.
Alleen de derde akte is aangepast, want aan de echte Berg durfde men niet komen. Althans… de proloog is wel geschrapt, waardoor de opera naar de sodemieter is geholpen. Daarvoor in de plaats krijgen we een man, die liggend Kierkegaard citeert: “Alles Erlebte tauche ich hinab.” Ja ja…
Andrea Breth, inmiddels op mijn ‘no-no-lijstje’ van regisseurs laat zich hier van haar slechtste kant zien. De productie is dodelijk saai. Noch de etherisch zingende Mojca Erdmann, noch de verschroeiende Deborah Polaski, noch Michael Volle of Thomas Piffka kunnen er iets aan doen dat hier een meesterwerk om zeep wordt geholpen (DG 0734934).
Basia con fuoco 