Korngold, Braunfels, Goldschmidt, Zemlinsky, Ullmann, Schreker, Schoenberg, Toch, Weill, Krenek, Spoliansky, Holländer, Grosz, Waxman, Haas, Krasa, Schulhoff, Klein… a litany of names. Labelled “entartet” and banned by the Nazis, vilified, driven away, murdered. The composers who survived the war were forgotten, just like those who were murdered. Has this all really been the fault of the Nazis?
Today I want to tell you more about Berthold Goldschmidt, as it is his 120-th Birthday. Goldschmidt was born in Hamburg in 1903. He studied philosophy and art history, as well as composition (with Schreker) and conducting. He served as Erich Kleiber’s assistant for the premiere of Berg’s Wozzeck in 1925. His musical career began in earnest during the heyday of the Weimar Republic.
In 1925, Goldschmidt achieved his first major success with his Passacaglia which earned him the prestigious Mendelssohn Prize. Hailed as one of the brightest hopes of a generation of young composers, Goldschmidt reached the premature climax of his career with the premiere of his opera Der gewaltige Hahnrei in Mannheim in 1932.
And then…. And then the Nazi’s came to power and he became “Entartet. In 1935 Berthold Goldschmidt left Germany and travelled to London. During World War II, Goldschmidt worked for the BBC and served as the Music Director of its German Service in 1944-47. While taking jobs in conducting, Against his better judgement he kept composing, but his works remained unperformed. In 1951 Goldschmidt won an opera composition contest with Beatrice Cenci, which had to wait until 1988 for its first concert performance.
In the 1980s, stimulated by the renewed interest in his work, Goldschmidt started to compose again. His Rondeau from 1995, written for and performed by Chantal Juilliet, was recorded by Decca, together with his beautiful Ciaccona Sinfonica from 1936. This CD has been out of print for years now, and the composer’s works have all but disappeared from the concert platform.
An absolute must is the DVD entitled ‘Verbotene Klange. Komponisten in Exil’ (Capriccio 93506). It is a documentary on German and Austrian composers who, as the commentator puts it, “instead of being revered, were despised”. And who, thanks to emigration, survived. With interviews with, among others, Ernst Krenek and Berthold Goldschmidt: the latter we meet at the very first recording (after 50 years!) of his string quartets. And the almost centenarian Krenek says something that could be called typical for that generation: “I am caught between continents. In America I don’t really feel ‘heimisch’, but I would never consider going back to Europe. There is no home for me anywhere. Not anymore.
On the threshold of the twentieth century, many artists were guided in their work by the desire – and the search – for a perfect world. It had to do with the spirit of the times, among other things, and it influenced many painters, writers, poets and composers in their work. But with no other artist it was as prominent as with Franz Schreker (1878-1934). The search for ‘the’ sound dominated his entire life, he was fascinated and obsessed with it. A sound that would die of its own accord, but not really, because it had to continue to be heard – if only in your thoughts. It had to be a pure sound, but one with orgasmic desire and interwoven with visions. Intoxicating. Narcotic. In his music I really hear the perfect sound that he so desired which makes me intensely happy.
For Schreker you can wake me up in the middle of the night. The fusion of shameless emotions with undisguised eroticism and intense beauty turns me into an ‘Alice in wonderland’. I want more and more of it. Call me a junkie. I consider his operas to be the most beautiful in existence, alongside those of Puccini and Korngold.
DIE GEZEICHNETEN
The idea came from Zemlinsky. He wanted to compose an opera about an ugly man – his obsession – and commissioned the libretto from Schreker. After finishing his work, it was hard for Schreker to give up his text. Fortunately, Zemlinsky abandoned the opera so Schreker started to compose himself.
Zemlinsky, Schoenberg and Schreker in Prague 1912
Like Der Ferne Klang, perhaps his best-known work, Die Gezeichneten also deals with the search for unattainable ideals. Alviano, a deformed rich nobleman from Genoa, dreams of beauty and perfection. On an island he has ‘Elysium’ built, a place where he hopes to realize his ideals. What he doesn’t know is that the noblemen abuse his island: they are engaged in orgies, rapes and even murders.
The title of the opera is ambiguous. Not only are the main characters ‘marked’ (Alviano by his monstrous appearance and Carlotta by a deadly illness), Carlotta also makes a drawing of Alviano, in which she tries to capture his soul.
Alviano: photo from the premiere in Frankfurt 1918 via Green Integer Blog
This beautiful opera, with its thousands of colours and sensual sounds (just listen to the overture, goosebumps!), is being staged more and more nowadays. In 1990 it was performed at the Saturday Matinee, with an ugly singing but very involved and therefore very vulnerable William Cochran as Alviano and a phenomenal Marilyn Schmiege as Carlotta (Marco Polo 8.223328-330).
ENTARTETE MUSIC
When the Nazis came to power, Schreker was labelled an ‘entartet’. His works were banned and no longer performed. In 1933 he was dismissed from all his engagements and suspended. Schreker was devastated. In December of that year he suffered a heart attack which became fatal to him. But even after the war Schreker was hardly ever performed. The same fate awaited him as (among others) Korngold, Braunfels, Goldschmidt, Zemlinsky, Waxman …. An unprecedented number of names of composers. They were once labeled ‘Entartet’ by the Nazis and banned, reviled, expelled and murdered. Forgotten. And that was not just the fault of the Nazis.
After the war, the young generation of composers did not want to know about emotions anymore. Music had to be devoid of any sentiment and subject to strict rules. Music had to become universal: serialism was born. The past was dealt with, including composers from the 1930s. It is only in the last twenty years that the once forbidden composers have regained their voices. The Saturday Matinee has played a major role in this and I thank them on my bare knees for that.
LISTENING SUGGESTIONS:
Vorspiel zu einem Drama’, a Prelude created by the composer himself for ‘Die Gezeichneten’:
Evelyn Lear (Carlotta) and Helmut Krebs (Alviano), scene from the second act:
On Spotify you can find several performances of the complete opera.
If you want to have images as well: below you will find the recording from Salzburg 2005.
A forgotten composer, and not just because of the Nazis
Karol Rathaus, circa 1952 (from Rathaus’ family archive
A demo/promo/proof-of-concept video for documentary film ‘Discovering Karol Rathaus’:
With his equally fascinating and individual music, Karol Rathaus met with little approval. He felt misunderstood, was actually nowhere at home, and also in the musical landscape surrounding him he sat between all chairs – and styles. His piano works have been now released on CD, for the first time.
What do we know about Karol Rathaus (1895-1954)? He was born in 1895 in Ternopol, a city now in Western Ukraine but then part of the Austro-Hungarian monarchy. He spoke Polish at home and German at school, a language he mastered better than the native speakers. He studied in Vienna, emigrated to Berlin in 1926, to France in 1932 and from there to the United States. No wonder that his first biographer openly wondered whether Karol Rathaus was a Jewish, Polish, Austrian or American composer. He based himself not only on Rathaus’s life but also on the letters he wrote to his friends, in which he said that he found it difficult to adapt to his new countries and often ended up in an identity crisis. His compositions were rarely performed, something he was very bitter about.
Dance from Uriel Acosta from 1930, played by Orquesta Filarmonica Cuidad de Mexico conducted by Jascha Horenstein (live, Mexico City, 28 March 1951). The orchestra on this recording included Sally van den Berg (oboe) and Louis Salomons (bassoon), who played in the Concertgebouw before the war:
As he wrote in a letter to Jascha Horenstein in 1950: “My problem is that of the ignored independent and individual composer. My name is known, but nobody performs my works. I have no embassies, no consulates that stand behind me – no propaganda machine – in the country where I live very happily, I’m considered a non-native.“
Jascha Horenstein conducts Rathaus. World premiere, recorded on March 13, 1956 in “Farringdon” studio, BBC
The fact that Rathaus has been so forgotten is not just the fault of the Nazis. Michael Haas, the former producer of the ‘Entartete Musik’ series by Decca, one of the first to record a CD with works by Rathaus, including his ballet Der Letzte Pierrot, had a clear explanation for this: “The young generation of composers was left with feelings of guilt after the war. It was never to happen again, so they found a cure for it. We had to work on building objective music, devoid of any sentiment and subject to strict rules. Music had to become universal. Serialism was born. In Darmstadt, the past was dealt with, including composers from the 1930s”.
It is because of Michael Haas that the young Canadian pianist Daniel Wnukowski came into contact with the music of ‘Entartete composers’ (Haas prefers to speak of ‘Forbidden composers’). How did it all start?
Daniel Wnukowski, photo by Claudia Zadory
Wnukowski: “Michael Haas introduced me to a fascinating person he had met in his role as a senior researcher on the topic Holocaust music – Walter Arlen. Walter was apparently looking for a pianist to record his complete solo piano and vocal works, together with one small work for violin and piano. He had already recorded one CD set with another Viennese-based pianist Danny Driver, but for a variety of reasons beyond the scope of this note, Danny was no longer available to record the remainder of Walter’s works. “
“It was a life changing experience to learn about this man’s unique story of survival, his harrowing journey of escape to America. It was an exceptionally inspiring and moving experience to have had the composer present at all times during the entire session. I can only say that the encounter with this fascinating man was a ‘life-changing experience’ for me.”
Daniel Wnukowski, photo by Claudia Zadory
“My paternal grandparents were from Lublin. They became forced labourers on workers camps but escaped to Canada at the end of WWII in 1945, as the camps were liberated by allied forces. They kept quiet about their WWII experiences until they were well over 90 years of age. Even then, trying to pull out any details of their life experiences was a moot point. They simply wanted my father and the rest of the family to have a ‘traditional’ North American upbringing – a spacious suburban home and hockey played out on the street.
My maternal grandparents, on the other hand, remained in Lublin after the war and were much more secretive, strongly discouraging any discussion on the topic of the war in the household. My mother mentioned that it was strictly taboo to discuss any aspect of the family’s origins, throughout her entire upbringing. The situation became particularly tense in 1968, when state-backed anti-semitism launched a massive campaign to depart all Jews to Israel. My mother was only 17 at the time.
My Jewish identity plays a huge role in my current work as a pianist. I honor every drop of my Jewish blood, which has been a passionate, driving force in my overall musical activities as a concert pianist. I want to continue my efforts to keep the stories of Holocaust survivors alive at a crucial time when many of them are approaching 100 years of age and dying off at alarming rates.”
Daniel Wnukowski plays ‘Der Letzte Pierrot’:
As far as I know, this CD is the very first recording of Rathaus’s piano works. All these compositions were written between 1924 and 1931. Besides the Fünf Klavierstücke, the second piano sonata and three Mazurka’s there are also – arranged for the piano by the composer himself – two fragments from the ballet Der Letzte Pierrot and three pieces from the film music from Der Mörder Dimitri Karamasoff. These are fascinating works with very pronounced rhythms. Harmonious, but with some dissonances. Irrespectfully said: Bartók meets Szymanowski. No, Rathaus is neither Polish, nor Austrian, nor American. His music is unique, different, just… Rathaus.
Karol Rathaus 5 Klavierstücke, Piano Sonata No. 2, 3 Mazurkas, 3 Stücke aus dem ballet Der letzte Pierrot, 3 Excerpts from the Film Music for The Murderer Dimitri Karamazov
Daniel Wnukowski, piano Toccata Classics TOCC 0451
In 1933 Walter Braunfels was dismissed from his post as director of the Hochschule für Musik in Cologne. Until then he had been, with Richard Strauss and Franz Schreker, one of the most frequently performed contemporary composers. He retired to the Bodensee region (in his biography this is beautifully described as an “inner emigration’). After the war, on special request of Chancellor Adenauer, Braunfels returned to Cologne. The attention he received was limited to a few performances of his works. Disillusioned, he moved back to the Bodensee
BERTHOLD GOLDSCHMIDT
In 1935 Berthold Goldschmidt (1903-1996) left Germany and travelled to London. Against his better judgement he kept composing, but his works remained unperformed. In 1951 Goldschmidt won an opera composition contest with Beatrice Cenci, which had to wait until 1988 for its first concert performance.
In the 1980s, stimulated by the renewed interest in his work, Goldschmidt started to compose again. His Rondeau from 1995, written for and performed by Chantal Juilliet, was recorded by Decca, together with his beautiful Ciaccona Sinfonica from 1936. This CD has been out of print for years now, and the composer’s works have all but disappeared from the concert platform.
Korngold, Braunfels, Goldschmidt, Zemlinsky, Ullmann, Schreker, Schoenberg, Toch, Weill, Krenek, Spoliansky, Holländer, Grosz, Waxman, Haas, Krasa, Schulhoff, Klein… a litany of names. Labelled “entartet” and banned by the Nazis, vilified, driven away, murdered. The composers who survived the war were forgotten, just like those who were murdered. Has this all really been the fault of the Nazis?
Michael Haas and Berthold Goldschmidt
Michael Haas, the producer of Decca’s recording series Entartete Musik had a logical explanation. “After the war the new generation of composers felt a sense of guilt. Something similar should never happen again, and they found a remedy for that. They thought it was necessary to create objective music, without sentiment and subjected to strict rules. Music had to be universal. Serialism was born. In Darmstadt, the past was dealt with, including the composers from the 1930s. They were too romantic and sentimental, or borrowed too much from jazz and popular music. The Darmstadt school of composers became dominant, which meant an important link between the music of Mahler and Berio was lost. The bridge between the 1920s and the 1950s, the post-Schoenberg generation of composers.”
“My research started with a Weill project that unfortunately failed to take off. In the archives I discovered operas that were composed and performed in the 1920s and 1930s with immense success. I started to search for the scores, and my gut feeling was right. All of them were great compositions that deserved to be performed and recorded. Music history got back its logical order. “
WILHELM GROSZ
In the 1920s old values were shaken. The Great War had just ended. Countries had become independent, or had just lost their independency. Powerful new influences like jazz, blues, and exotic folklore appeared. Boundaries between classical and popular music were fading.
Of all the composers from that period, Wilhelm Grosz was perhaps the most versatile. He was born in Vienna in 1894 into a wealthy Jewish family. In 1919 he graduated from the Viennese Music Academy, where he was taught by, amongst others, Franz Schreker. In 1920 he finished his musicological studies at the Vienna University.
Grosz composed songs, operas, operettas, ballet music and chamber music, and was a famous pianist as well. In 1928 he was appointed the artistic director of the Ultraphon record company in Berlin.
In 1929, commissioned by the prestigious Radio Breslau, he composed the song cycle Afrika Songs on lyrics by African-American poets.
Afrika Songs was premiered on 4 February 1930 and enthusiastically received. The cycle also became known as the Jugendstil Spirituals, which probably is the most fitting description for it. There are jazz and blues influences, but the songs were also quite heavily influenced by the music of Zemlinsky, Mahler and … Puccini (compare Tante Sues Geschichten with Ho una casa nell’ Honan from the second act of Turandot!).
When he Nazis came to power, Grosz returned to Vienna. In 1934 he was forced to flee again, this time to London. There his popular works grew more distinct from his serious ones. His name became forever attached to a series of world wide hits. The Isle of Capri, for example, was the big hit of 1934.
ALONG THE SANTA FE TRAIL
In 1938 Grosz left for Hollywood. He composed the music for Along the Santa Fe Trail, a movie with Errol Flynn, Olivia de Havilland and Ronald Reagan in the leads. He had a heart attack in 1939 and died, aged only 45.
AFRIKA SONGS AND MORE
After almost sixty years Grosz was rediscovered, although only briefly. It is hard to believe, but the Afrika Songs were not recorded until 1996! The Matrix Ensemble performed them for the firs time at the Proms in 1993. The CD also includes the song cycle Rondels, Bänkel und Balladen and the hits Isle of Capri, When Budapest Was Young and Red Sails in the Sunset, songs we all know but never knew who composed them.
Vera Lynn sings Red Sails in the Sunset in 1935
Mezzo Cynthia Clarey and baritone Jake Gardner are splendid in the Afrika Songs and Andrew Shore makes a party of Bänkel und Balladen. Nothing but praise for the Matrix Ensemble.
UTE LEMPER
We meet the Matrix Ensemble again, this time accompanying Ute Lemper on a recording of Berlin cabaret songs. Cabaret in Berlin in the 1920s and the 1930s. Countless books and articles have been written about it, and it has inspired many movies. Cabaret really was a world of its own, with the venerable Rudolf Nelson as its undisputed king. Pretty soon the younger generation made its mark on the cabaret scene: Mischa Spoliansky and Friedrich Holländer. The lyrics (mainly by Marcellus Schiffer, but also by Tucholsky) scrutinised the spirit of the times. Everything was mocked, but serious topics were not eschewed either.
Ute Lemper sings Der Verflossene by Berthold Goldschmidt
Lemper’s choice of material is outstanding. Apart from a few widely known schlagers (Peter, Wenn die beste Freundin, Raus mit den Männern) she sings lesser known repertoire, amongst others a composition by Berthold Goldschmidt, Der Verflossene. Goldschmidt was present during the recording sessions, just like the daughters of Spoliansky and Holländer.
Korngold, Braunfels, Goldschmidt, Zemlinsky, Ullmann, Schreker, Schoenberg, Toch, Weill, Krenek, Spoliansky, Holländer, Grosz, Waxman, Haas, Krasa, Schulhoff, Klein… a litany of names. With the naming of these names the documentary from the 1990s on Entartete Musik started. I doubt the DVD is still for sale somewhere…
It is probably remaindered, like the entire prestigious Decca recording series. No money could be made from it. As Michael Haas remarked: “The series is very successful, it wins awards and it is praised. But it does not sell.”
BETWEEN TWO WORLDS
In 1944 Korngold wrote music for the movie Between two worlds. It was to be one of his last movie compositions. In London, during World War II, a concert pianist tries to leave by boat to the United States but is refused an exit permit. He then decides to commit suicide. His wife joins him.
Those who commit suicide are refused at the gates of heaven. The pianist and his wife are therefore doomed to remain on a mysterious ship where the dead come to be judged.
Almost thirty years after the rediscovery of the once banned and rarely performed composers we still find ourselves between two worlds. The world of great fame and that of oblivion.
I really wonder one day listeners will again appreciate this music purely for the quality of it? I was optimistic then, but much less so nowadays.
In 1933 werd Walter Braunfels ontslagen van zijn post als directeur van de Muziekacademie in Keulen. Tot die tijd behoorde hij, samen met Richard Strauss én Franz Schreker, tot de meest uitgevoerde hedendaagse componisten. Hij trok zich terug in de omgeving van de Bodensee (in zijn biografie wordt het mooi omschreven als ‘innerlijke emigratie’). Na de oorlog ging hij – op speciaal verzoek van de toenmalige kanselier Adenauer – naar Keulen terug. De aandacht die hij kreeg bleef bij een paar uitvoeringen van zijn werken. Gedesillusioneerd keerde hij terug naar de Bodensee.
BERTHOLD GOLDSCHMIDT
In 1936 verliet Berthold Goldschmidt Duitsland. Zijn weg voerde hem naar Londen. Tegen beter weten in bleef hij componeren – zijn werken werden niet uitgevoerd. In 1951 won hij een compositiewedstrijd voor de opera met Beatrice Cenci. De premiére vond plaats in 1987.
In de jaren tachtig van de vorige eeuw, gesteund door de plotselinge belangstelling, ging Goldschmidt weer componeren. Zijn ‘Rondeau’ uit ’95, geschreven voor en uitgevoerd door Chantal Juilliet werd door Decca opgenomen, samen met zijn prachtige Ciaccona sinfonica uit 1936. De cd is al lang uit de handel en de componist (in 1996 overleden) is uit de concertprogramma’s verdwenen
Korngold, Braunfels, Goldschmidt, Zemlinsky, Ullmann, Schreker, Schoenberg, Toch, Weill, Krenek, Spoliansky, Hollaender, Grosz, Waxman, Haas, Krasa, Schulhoff, Klein… een litanie van namen. Door de Nazi’s bestempeld als Entartet en verboden, verguisd, verdreven, vermoord. Diegenen, die het overleefden, werden net zo goed vergeten als de vermoorden. Is dat allemaal de schuld van de Nazi’s?
Michael Haas en Berthold Goldschmidt
Michael Haas, de producent van de ‘Entartete Musik’-serie van Decca, had hiervoor een duidelijke verklaring: “De jonge generatie componisten bleef na de oorlog met schuldgevoelens zitten. Het mocht nooit meer gebeuren, dus hebben zij daar een remedie voor gevonden. Er moest samengewerkt worden aan het bouwen van objectieve muziek, gespeend van ieder sentiment en onderworpen aan strenge regels. Muziek moest universeel worden. Het serialisme werd geboren. In Darmstadt werd afgerekend met het verleden, dus ook met componisten uit de jaren ’30. Zij waren of te romantisch en sentimenteel of flirtten te veel met jazz en populaire muziek. De Darmstadters kregen het voor het zeggen. Daardoor ging een hele belangrijke schakel verloren. De muziek tussen Mahler en Berio, de brug tussen de jaren twintig en vijftig, de generatie van na Schoenberg.”
“Mijn zoektocht begon met een ‘Weill-project’, dat helaas niet door is gegaan. In de archieven ben ik toen op het spoor gekomen van opera’s, geschreven en met enorm veel succes uitgevoerd in de jaren twintig en dertig. Ik ging op zoek naar de partituren en het bleek, dat mijn voorgevoel mij niet had misleid. Het waren stuk voor stuk geweldige composities die het meer dan waard waren om uitgevoerd en opgenomen te worden. En de muziekgeschiedenis kreeg zijn logisch gevolg.
WILHELM GROSZ
In de jaren twintig van de vorige eeuw werden alle waarden aan het wankelen gebracht. De Grote Oorlog was afgelopen, landen werden onafhankelijk of verloren juist hun zelfstandigheid. Nieuwe invloeden deden van zich spreken: jazz, blues, exotische folklore. De grens tussen de klassieke en populaire muziek vervaagde.
Van alle componisten uit die tijd, was Wilhelm Grosz misschien de meest veelzijdige. Hij werd geboren in Wenen in 1894 in een welgestelde Joodse familie. In 1919 studeerde hij af aan de Weense muziekacademie, waar hij onder andere les had van Franz Schreker en in 1920 rondde hij zijn studie musicologie aan de Weense Universiteit af.
Grosz componeerde liederen, opera’s, operette’s, ballet, kamermuziek en was zeer beroemd als pianist. In.1928 werd hij in Berlijn aangesteld als artistiek directeur van de platenmaatschappij Ultraphon.
In 1929 componeerde hij (in opdracht van de toen prestigieuze radio Breslau) de liederencyclus Afrika Songs. De teksten die hij daarvoor gebruikte waren afkomstig van zwarte Amerikaanse dichters. De première op 4 februari 1930 werd zeer enthousiast ontvangen. ‘Jugendstil Spirituals’, werd de cyclus genoemd en wellicht is dat de beste omschrijving, want behalve jazz en blues zijn de liederen zwaar beïnvloed door de muziek van Zemlinsky, Mahler en …. Puccini (vergelijk ‘Tante Sues Geschichten’ met ‘Ho una casa nell’ Honan’ uit de tweede acte van ‘Turandot’!).
Toen de nazi’s aan de macht kwamen, keerde Grosz naar Wenen terug om in 1934 ook daarvandaan te moeten vluchten. Hij vestigde zich in London. Daar werd voor het eerst een onderscheid gemaakt tussen zijn serieuze en populaire composities. Zijn naam werd onlosmakelijk verbonden aan een paar wereldhits, zo was ‘The Isle of Capri’ dé grootste hit van 1934.
ALONG THE SANTA FE TRAIL
In 1938 vertrok Grosz naar Hollywood. Daar componeerde hij muziek voor ‘Along the Santa Fé Trail’, een film met in de hoofdrollen Errol Flynn, Olivia de Havilland en Ronald Reagan. In 1939 werd hij getroffen door een hartinfarct en stierf, nog maar 45 jaar oud.
AFRIKA SONGS EN MEER
Na bijna zestig jaar werd Grosz herontdekt, al duurde het maar heel even. Het is haast niet te geloven maar de ‘Afrika Songs’ beleefden in 1996 hun plaat première! Het Matrix Ensemble heeft ze voor het eerst uitgevoerd op de Proms in 1993. Op de cd verder de liederencycli ‘Rondels’ en ‘Bänkel und Balladen’ en de hits ‘Isle of Capri’, ‘When Budapest was young’ en ‘Red sails in the sunset’- liedjes die we allemaal kennen en waarvan we nooit wisten wie de componist was.
Vera Lynn zingt ‘Red Sails in the Sunset’ in 193
Mezzo Cynthia Clarey en bariton Jake Gardner zijn subliem in de ‘Afrika Songs’ en Andrew Shore maakt een feest van ‘Bänkel und Balladen’. Ook over het Matrix Ensemble niets dan lof.
UTE LEMPER
Hetzelfde Matrix Ensemble treffen wij aan als begeleiders van Ute Lemper bij haar opname van Berlijnse cabaretliedjes. Cabaret in Berlijn in de jaren ’20-’30, boeken zijn erover geschreven, films over gemaakt. Het was een wereld apart. De oudgediende Rudolf Nelson was er de onbetwiste koning, maar de jonge generatie deed algauw van zich spreken: Mischa Spoliansky en Friedrich Holländer. De teksten (voornamelijk Marcellus Schiffer, maar ook Tucholsky) namen de tijdgeest onder een vergrootglas. Er werd met alles gespot, maar ook de serieuze onderwerpen werden niet geschuwd.
Ute Lemper zingt ‘Der Verflossene’ van Berthold Goldschmidt
De keuze van de liedjes laat niets te wensen over. Op een paar overbekende schlagers na (‘Peter’, ‘Wenn die beste Freundin’, ‘Raus mit den Männern’) zingt zij wat minder bekende nummers) waaronder ook een compositie van Berthold Goldschmidt ,‘Der Verflossene’. Goldschmidt zelf was aanwezig bij de opnamen, evenals de dochters van Spoliansky en Holländer.
Korngold, Braunfels, Goldschmidt, Zemlinsky, Ullmann, Schreker, Schoenberg, Toch, Weill, Krenek, Spoliansky, Hollaender, Grosz, Waxman, Haas, Krasa, Schulhoff, Klein… een litanie van namen. Met het noemen van de namen begon de in de jaren negentig gemaakte documentaire over de ‘Entartete Musik’. Of de dvd nog ergens te koop betwijfel ik…
Waarschijnlijk is het, samen met de hele prestigieuze Decca-project op de vuilnisbelt beland. Daar viel niets aan te verdienen. Zoals Michael Haas toe al opmerkte: “De serie is zeer succesvol, wij krijgen prijzen, wij worden geroemd. Maar verkopen doen wij niet”.
BETWEEN TWO WORLDS
In 1944 schreef Korngold muziek voor de film Between two worlds. Het zou een van zijn laatste filmmuziekcomposities worden. De hoofdpersoon, een concertpianist, doet tevergeefs zijn best om uit het door oorlog geteisterde Engeland naar Amerika te vluchten. Een visum wordt hem geweigerd en hij pleegt zelfmoord. Zijn vrouw volgt hem in de dood.
Aangezien de zelfmoordenaars de toegang tot de hemel wordt geweigerd zijn de pianist en zijn vrouw gedoemd om eindeloos tussen twee werelden te pendelen.
Na bijna dertig jaar sinds het herontdekken van de ooit verboden en zelden uitgevoerde componisten bevinden wij ons nog steeds tussen twee werelden. Die van de grote roem en die van vergetelheid.
Toen vroeg ik mij oprecht af of we het nog konden meemaken dat die muziek ooit weer gewaardeerd ging worden puur om de kwaliteit ervan. Toen was ik nog optimistisch. Nu eigenlijk niet meer.
Van alle leerlingen van Leoš Janáček slaagde Pavel Haas (Brno 1899 – Auschwitz 1944) er het beste in de invloeden van zijn leraar met een eigen muzikale taal te combineren.
Haas was een grote jazz liefhebber en componeerde ook veel toneel- en filmmuziek. Het laatste mede onder de invloed van zijn broer, een bekende filmacteur. Zijn grootste liefde gold echter de Moravische volksmuziek.
Het tweede strijkkwartet, bijgenaamd ‘From the Monkey Mountains’, is een openlijke liefdesverklaring aan Moravië. De muziek is programmatisch, wat betekent dat er zonder gebruik van woorden iets (in dit geval de schoonheid van de natuur) op narratieve manier wordt omschreven.
De delen één en drie zijn uiterst melodieus en tergend mooi. In het tweede en vierde deel zijn enige dissonanten te bespeuren en doen mij sterk aan het, drie jaar later gecomponeerde, tweede strijkkwartet van Janáček denken.
Het vierde deel heeft Haas oorspronkelijk voor een jazzband gecomponeerd, maar de premièrekritieken deden hem besluiten om het toch te veranderen. Op deze opnamen werden er aan het strijkkwartet twee slagwerkers toegevoegd. Een meesterzet.
Het in 1938 gecomponeerde derde strijkkwartet werd pas in januari 1946 voor het eerst uitgevoerd, twee jaar na de dood van de componist.
Het derde strijkkwartet van Haas , hier uitgevoerd door het Pavel Haas Quartet:
De uitvoering door het Kocian Quartet is doorleefd, sprankelend en weemoedig waar nodig. Deze opname is al bijna twintig jaar oud, maar nog steeds onovertroffen. Niet, dat ze veel concurrentie hebben…….Kon ik maar alle kamermuziekliefhebbers overtuigen, dat ze deze prachtige cd moeten kopen!
Als je sterren zou kunnen geven voor het ‘belang’ van een cd, dan had deze cd met Lieder und Kammermusik van Leo Kok (1893-1992 ) van mij ************** gehad. De naam van de componist heb zelfs ik, een doorgewinterde ‘Entartete Music (of zo u liever wilt ‘Verboden’of ‘Vervolgde’ muziek) verzamelaar nog niet eerder gehoord.
Het is aan de onvolprezen Leo Smit Stichting te danken dat, nadat de ene na de andere schat uit het donkere verleden werd geopenbaard ook de naam van Leo Kok terug tot het leven werd gewekt.
Kok verloor zijn beide ouders toen hij nog maar een kind was en werd grootgebracht door zijn oma. Hij speelde piano, componeerde en … voetbalde, alle drie als een prof. Hij zat in het verzet en overleefde de hel van Buchenwald. Na de oorlog vestigde hij zich in Ascona, waar hij een klein antiquariaat dreef.
Leo Kok voor zijn antiquariaat Liberia della Rondine in Ascone
Wat kan ik u nog meer vertellen? Dat zijn stijl eigenlijk geen stijl is, want hij was van alle markten thuis? Dat de prachtige Mémoires uit 1935 onder de handen van Marcel Worms je aan een aquarel penseeltekening doen denken en dat de Trois Danses Exotiques het bloed in je aderen sneller doen stromen?
Marcel Worms Foto: Rivka Worms
Irene Maessen is een zeer overtuigende pleitbezorgster van zijn liederen, al had ik persoonlijk wat meer expressie willen horen.
Ursula Koch (viool) mist een beetje dat ‘smachtende’, maar is zeer ontroerend in de twee werkjes uit het Enfence -cyclus
Alleen al het prachtige boekwerk met veel foto’s, muziekfragmenten, facsimile’s van de partituren, affiches en de begeleidende tekst in vier talen verdient meer dan lof. Op naar de winkel, zou ik zeggen. Deze uitgave mag niemand missen
Een kort documentaire over Leo Kok:
Leo Kok Lieder und Kammermusik Marcel Worms (piano), Irene Maessen (sopraan), Ursula Schoch (viool) Deutschlandfunk gb 006 • 75’
Eind jaren tachtig van de vorige eeuw kwam muziekminnend wereld (en hier bedoel ik niet alleen de luisteraars, maar ook de publicisten, recensenten en muziekdeskundigen mee) er achter dat er meer was tussen hemel en aarde, of, nu wij het over muziek hebben: tussen Strauss en Stockhausen. Men begon zich te realiseren dat er een hele generatie componisten uit de geschiedenisboeken en concertpodia was gewist. Zo maar. En het was niet alleen de schuld van de nazi’s.
In 1988 werd de tentoonstelling ‘Entartete Muziek’ in Düsseldorf opgezet, precies 50 jaar na de oorspronkelijke Nazi-vertoning. De tentoonstelling heeft ook andere steden, waaronder ook Amsterdam, aangedaan en werd de aanzet tot het stellen van vragen.
De term ‘entartet’ (ontaard) werd niet door de nazi’s uitgevonden. Al in de negentiende eeuw werd het gebruikt in de criminologie, het betekende zoiets als “biologisch gedegenereerd”. De term werd gretig door de machthebbers van de Derde Rijk geleend om de kunstuitingen te verbieden die zij ‘onarisch’ vonden. Modernisme, expressionisme, jazz En alles wat met Joden te maken had, want die waren bij voorbaat al gedegenereerd, als ras dan.
Wat als verbod was begonnen ontwikkelde zich al gauw tot uitsluiting en resulteerde in moord. Degenen die het gelukt was om naar Amerika of Engeland te vluchten hebben de oorlog overleefd. Wie in Europa was gebleven was gedoemd.
Vele, voornamelijk Tsjechische componisten werden via Terezín naar de vernietigingskampen gedeporteerd, velen belandden daar rechtstreeks. Na de oorlog werden ze totaal vergeten, en zo voor de tweede keer vermoord. Wie het overleefde werd voor hopeloos ouderwets uitgemaakt en niet gespeeld.
Het was pas eind jaren tachtig, dat er besef kwam dat Korngold meer was dan een componist van Hollywod-scores; dat zonder Schreker en Zemlinski er waarschijnlijk ook geen Strauss was geweest en dat Boulez en Stockhausen niet de eersten waren die met serialisme speelden. De kentering kwam voor de meeste van de overlevenden te laat …
In Duitsland werd een stichting Musica Reanimata opgericht, maar ook Nederland bleef niet achter. Onder de naam Musica Ritrovata hebben een paar enthousiastelingen een poging gewaagd om de muziek terug naar de concertpodia te brengen.
Dat het lukte, was mede aan Channel Classics te danken. De Nederlandse cd-label, opgericht door Jared Sachs was de allereerste die de muziek van “vergeten” componisten begon op te nemen.
Al in al 1991 en 1992 hebben ze vier cd’s uitgebracht met de muziek van de “Theresienstadt – componisten” van wie men bijna nooit eerder had gehoord: Gideon Klein, Hans Krása, Pavel Haas, Viktor Ullman… En dat, terwijl de laatste drie toch echt een begrip waren, vóór de oorlog. Gideon Klein had de kans niet gehad– hij werd al op zijn 24-ste vergast.
HANS KRÁSA
De eerste vier cd’s van Channel Classics waren echt pionierswerk.
Van Hans Krása werd in Praag de kinderopera Brundibar opgenomen. De opera werd nog al voor de oorlog gecomponeerd, maar zijn première vond plaats in Terezín, in 1943.
De cd (CCS 5198) werd gecombineerd met liederen van Domažlicky. Geen hoogvlieger, maar zonder meer interessant.
Geweldig daarentegen is de opname van Krása’s kamermuziek door het La Roche Quartet (CCS 3792), wellicht de beste uitvoering die er van bestaat:
PAVEL HAAS
Van alle leerlingen van Janácek, slaagde Pavel Haas er het beste in de invloeden van zijn leraar met een eigen muzikale taal te combineren. Op verzoek van de bas Karel Berman schreef hij in 1944 Vier liederen bij de Chineze gedichten. Berman, die de oorlog overleefde, heeft ze samen met zijn eigen liederen (CCS 3191) opgenomen.
Hieronder zingt Berman ‘Far Away Is The Moon Of Home’:
GIDEON KLEIN
Maar het mooiste vind ik de opname met, naast het derde strijkkwartet van Victor Ulmann, vier werken van de 24-jarige Gideon Klein. Luister naar zijn Trio en huiver (CCS 1691)
SCHULHOFF, WOLPE AND KOFFLER. EN MEER
Channel Classics gaat door – nu in samenwerking met de onvolprezen Werner Herbers en zijn Ebony Band. Door hem zijn er veel componisten meer dan een vermelding in de Wikipedia geworden. Denk aan Schulhoff: u kent toch wel zijn cd met door Dada geïnspireerde werken , met de tekeningen van Otto Griebel?)
Hieronder: Ebony Band speelt H.M.S.Royal Oak, jazzoratorium van Schulhoff
Denk aan Joseph Wolpe van wie hij tijdens het HF de opera Zeus und Elida heeft uitgevoerd en wiens muziek hij nog steeds opneemt – de nieuwste heet Dancing.
Hieronder speelt Ebony Band Tanz (Charleston) van Wolpe:
Behalve Wolpe, Milhaud en Martinů staan er werken van Emil František Burian en Mátyás Seiber op.
En denk aan Poolse Józef Koffler, de eerste Poolse componist die de dodecafonie heeft gebruikt. Koffler werd samen met zijn familie door de Nazi’s vermoord, waarschijnlijk in de stad Krosno. Zijn strijktrio en de prachtige cantate Die Liebe (gezongen door Barbara Hannigan) staat naast het Quintet van de andere onbekende Pool, Konstanty Regamey (CCS 31010)
Basia con fuoco 