Eind jaren tachtig van de vorige eeuw kwam muziekminnend wereld (en hier bedoel ik niet alleen de luisteraars, maar ook de publicisten, recensenten en muziekdeskundigen mee) er achter dat er meer was tussen hemel en aarde, of, nu wij het over muziek hebben: tussen Strauss en Stockhausen. Men begon zich te realiseren dat er een hele generatie componisten uit de geschiedenisboeken en concertpodia was gewist. Zo maar. En het was niet alleen de schuld van de nazi’s.

In 1988 werd de tentoonstelling ‘Entartete Muziek’ in Düsseldorf opgezet, precies 50 jaar na de oorspronkelijke Nazi-vertoning. De tentoonstelling heeft ook andere steden, waaronder ook Amsterdam, aangedaan en werd de aanzet tot het stellen van vragen.

De term ‘entartet’ (ontaard) werd niet door de nazi’s uitgevonden. Al in de negentiende eeuw werd het gebruikt in de criminologie, het betekende zoiets als “biologisch gedegenereerd”. De term werd gretig door de machthebbers van de Derde Rijk geleend om de kunstuitingen te verbieden die zij ‘onarisch’ vonden. Modernisme, expressionisme, jazz  En alles wat met Joden te maken had, want die waren bij voorbaat al gedegenereerd, als ras dan.

Wat als verbod was begonnen ontwikkelde zich al gauw tot uitsluiting en resulteerde in moord. Degenen die het gelukt was om naar Amerika of Engeland te vluchten hebben de oorlog overleefd. Wie in Europa was gebleven was gedoemd.

Vele, voornamelijk Tsjechische componisten werden via Terezín naar de vernietigingskampen gedeporteerd, velen belandden daar rechtstreeks. Na de oorlog werden ze totaal vergeten, en zo voor de tweede keer vermoord. Wie het overleefde werd voor hopeloos ouderwets uitgemaakt en niet gespeeld.

Het was pas eind jaren tachtig, dat er besef kwam dat Korngold meer was dan een componist van Hollywod-scores; dat zonder Schreker en Zemlinski er waarschijnlijk ook geen Strauss was geweest en dat Boulez en Stockhausen niet de eersten waren die met serialisme speelden. De kentering kwam voor de meeste van de overlevenden te laat …

 In Duitsland werd een stichting Musica Reanimata opgericht, maar ook Nederland bleef niet achter. Onder de naam Musica Ritrovata hebben een paar enthousiastelingen een poging gewaagd om de muziek terug naar de concertpodia te brengen.

Dat het lukte, was mede aan Channel Classics te danken. De Nederlandse cd-label, opgericht door Jared Sachs was de allereerste die de muziek van “vergeten” componisten begon op te nemen.

Al in al 1991 en 1992  hebben ze vier cd’s uitgebracht met de muziek van de “Theresienstadt – componisten” van wie men bijna nooit eerder had gehoord: Gideon Klein, Hans Krása, Pavel Haas, Viktor Ullman… En dat, terwijl de laatste drie toch echt een begrip waren, vóór de oorlog. Gideon Klein had de kans niet gehad– hij werd al op zijn 24-ste vergast.

HANS KRÁSA

 

De eerste vier cd’s van Channel Classics waren echt pionierswerk.

Van Hans Krása werd in Praag de kinderopera Brundibar opgenomen. De opera werd nog al voor de oorlog gecomponeerd, maar zijn première vond plaats in Terezín, in 1943.

 

De cd (CCS 5198) werd gecombineerd met liederen van Domažlicky. Geen hoogvlieger, maar zonder meer interessant.

 

Geweldig daarentegen is de opname van Krása’s kamermuziek door het La Roche Quartet (CCS 3792), wellicht de beste uitvoering die er van bestaat:

PAVEL HAAS

Van alle leerlingen van Janácek, slaagde Pavel Haas er het beste in de invloeden van zijn leraar met een eigen muzikale taal te combineren. Op verzoek van de bas Karel Berman schreef hij in 1944 Vier liederen bij de  Chineze gedichten. Berman, die de oorlog overleefde, heeft ze samen met zijn eigen liederen (CCS 3191) opgenomen.

Hieronder zingt Berman ‘Far Away Is The Moon Of Home’:

 

GIDEON KLEIN

SCHULHOFF, WOLPE AND KOFFLER. EN MEER

Denk aan Joseph Wolpe van wie hij tijdens  het HF de opera Zeus und Elida heeft uitgevoerd en wiens muziek hij nog steeds opneemt – de nieuwste  heet Dancing.