2019 loopt ten einde en daar ben ik maar al te blij om. Het was geen goed jaar, althans niet voor mij: door omstandigheden heb ik veel moeten missen en kwam ik niet aan alle cd’s en dvd’s toe die ik wilde beluisteren/bekijken/er over schrijven. Over een paar dagen begint een nieuw decennium, en, wie weet? Vol goede moed zit ik op alles wat komen gaat te wachten en met veel plezier kijk ik terug op al die prachtige opnamen die mij gelukkig hebben gemaakt.
Mijn lijstje is -uiteraard – zeer subjectief maar zeer zeker gemeend. Ik heb het opgesteld in de alfabetische volgorde naar de componist, uitvoerende of de titel.
1. AFTER THE DARKNESS (HAAGS STRIJKTRIO)
De titel van deze cd is ontleend aan het gelijknamige boek van Auschwitz- overlevende Elie Wiesel, ‘After the Darkness: Reflections on the Holocaust’. […] In het tekstboekje vertellen de uitvoerenden dat After The Darkness een project is dat ze na aan het hart ligt en dat is toren.
2. LUDWIG VAN BEETHOVEN: ALLE PIANOSONATAS DOOR IGOR LEVIT
Levits interpretaties van Beethoven zijn zeer eigenzinnig, dat wel, maar o zo spannend! Levit is dan ook zeer uitgesproken over wat de rol van de vertolker is: “ik voel me niet als een dienaar, maar ook niet als een meester van wie dan ook”.
Wat de opname werkelijk onweerstaanbaar maakt is de enscenering. Die is werkelijk briljant […] maar het is niet alleen de enscenering, ook de zangers zijn zonder meer goed.
4. REYNALDO HAHN: ALLE LIEDEREN DOOR TASSIS CHRISTOYANNIS
Aanvankelijk was ik bang dat het eentonig kon worden, vier cd’s en maar één stem, maar ik werd prettig verrast. De Griekse bariton Tassis Christoyannis heeft precies het timbre om de liederen recht te doen: licht, elegant en sensueel […] Mijn God wat is het mooi!
Het spettert de boxen uit, maar wat nog belangrijker is: Giltburg neemt ruimschoots de tijd om de poëtische, salon-achtige zo je wilt, kant van Liszt naar boven te brengen.
Voor zo ver ik weet is deze cd de allereerste opname van pianowerken van Rathaus. […] Het zijn fascinerende werken met zeer geprononceerde ritmes. Harmonisch, maar wel met nodige dissonanten. Oneerbiedig gezegd: Bartók meets Szymanowski.
Op haar eerste cd-opname speelt Isata Kanneh-Mason werken die zowat het hele leven van Clara beheersen […] Kanneh-Mason speelt het zeer virtuoos en haalt er alles van wat er uit te halen is: niet veel eigenlijk. Wat niet erg is, want zo gespeeld wordt het concerto naar hogere regionen opgetild en dat mag.
Merel Vercammens stokvoering is zacht en liefdevol en haar toon zoet. Toverachtig, eigenlijk. […] Daarin wordt ze fenomenaal bijgestaan door Dina Ivanova, één van de prijswinnaars op het laatste Liszt-Concours. Over symbiose gesproken!
Over de uitvoering kan ik kort zijn. Briljant. Mirga Gražinytė-Tyla bevestigt haar naam als één van de beste jonge dirigenten van tegenwoordig. Onder haar leiding klinkt het City of Birmingham Symphony Orchestra zoals ik ze al jaren niet meer heb gehoord
Het Jerusalem Strijkkwartet stelt nooit teleur. […] Maar met deze album zijn ze ver boven zichzelf en hun eigen norm gestegen. […] Met hun keuze hebben ze ook een statement gemaakt. Iets wat we eigenlijk allemaal weten maar nog steeds niet hardop willen toegeven want daar voelen we ons ongemakkelijk over? Over de invloed van Joden en hun aandeel in onze Westerse cultuur?
Karol Rathaus, circa 1952 (from Rathaus’ family archive)
Zijn fascinerende muziek in zijn geheel vond weinig weerklank. Hij voelde zich miskend, was eigenlijk nergens thuis en ook in het landschap van muzikale stijlen raakte hij tussen wal en schip. Nu zijn pianowerken van Rathaus voor het eerst op cd verschenen
Wat weten we van Karol Rathaus (1895–1954)? Hij werd geboren in 1895 in Ternopol, een stad dat nu in West Oekraïne ligt maar toen een onderdeel was van de Oostenrijks-Hongaarse monarchie. Bij hem thuis werd er Pools gesproken, maar zijn opleiding volgde hij in het Duits, een taal die hij beter beheerste dan de ‘native speakers’. Hij studeerde in Wenen, emigreerde in 1926 naar Berlijn, in 1932 naar Frankrijk en daarvandaan naar de Verenigde Staten. Geen wonder dat zijn eerste biograaf zich openlijk afvroeg of Karol Rathaus, een Poolse, Oostenrijkse of Amerikaanse componist was. Hij baseerde zich niet alleen op zijn levensloop maar ook op de brieven die Rathaus schreef aan zijn vrienden, waarin hij vertelde dat hij het moeilijk vond zich aan zijn nieuwe landen aan te passen en vaak in een identiteitscrisis belandde. Zijn composities werden amper opgevoerd, iets waar hij zeer verbitterd over was.
In 1950 schreef Rathaus aan dirigent Jascha Horestein: “Mijn probleem is dat van de genegeerde, eigengereide componist. Mijn naam is bekend, maar niemand voert mijn werken uit. Ik heb geen ambassades, geen consulaten die achter me staan, geen propagandamachine en in het land waar ik heel gelukkig leef, word ik beschouwd als een buitenlander. “
Jascha Horenstein dirigeert Rathaus. Deel 1:
Vierde deel:
ENTARTETE MUSIK
Dat Rathaus zo in vergetelheid is geraakt is niet alleen de schuld van de Nazi’s. Michael Haas, de voormalige producent van de ‘Entartete Musik’-serie van Decca, één van de eersten die een cd met werken van Rathaus heeft opgenomen, met o.a. zijn ballet Der Letzte Pierrot, had hiervoor een duidelijke verklaring: “De jonge generatie componisten bleef na de oorlog met schuldgevoelens zitten. Het mocht nooit meer gebeuren, dus hebben zij daar een remedie voor gevonden. Er moest gewerkt worden aan het bouwen van objectieve muziek, gespeend van ieder sentiment en onderworpen aan strenge regels. Muziek moest universeel worden. Het serialisme werd geboren. In Darmstadt werd afgerekend met het verleden, dus ook met componisten uit de jaren dertig”.
Dance from Uriel Acosta from 1930, played by Orquesta Filarmonica Cuidad de Mexico conducted by Jascha Horenstein (live, Mexico City, 28 March 1951). The orchestra on this recording included Sally van den Berg (oboe) and Louis Salomons (bassoon), who played in the Concertgebouw before the war:
LIFE CHANGING EXPERIENCE
Daniel Wnukowski, photo by Claudia Zadory
Het is door Michael Haas dat de jonge Canadese pianist Daniel Wnukowski in aanraking kwam met de muziek van ‘Entartete componisten’ (Haas spreekt liever van ‘Forbidden composers’). Hoe het allemaal begon?
Wnukowski: “Haas bracht mij in contact met een zeer bijzondere man, de componist Walter Arlen. Arlen was op zoek naar een pianist die voor hem zijn piano- vocale en kamermuziekwerken kon opnemen. Het eerste deel van zijn project nam hij op met de Oostenrijkse pianist Danny Driver, die wegens andere verplichtingen niet meer beschikbaar was. In oktober namen we de cd op en ik kan alleen maar zeggen dat de ontmoeting met die fascinerende man voor mij een ‘levens veranderende ervaring’ was.”
Wnukowski speelt ‘Der Letzte Pierrot’:
“Ik ben Joods. Mijn familie van zowel mijn moeders als vaderskant komt oorspronkelijk uit Lublin (Polen). Het is de ouders van mijn vader gelukt om in 1945 naar Canada te vluchten. Tot hun negentigste wilden ze nooit over hun oorlogservaringen spreken, zij wilden mijn vader een ‘normale’ Noord-Amerikaanse opvoeding geven. Mijn andere grootouders bleven na de oorlog in Polen waar ze hun Joodse identiteit krampachtig verzwegen. Het was een taboe. Tot 1968, toen als gevolg van een antisemitische campagne de meeste nog in Polen levende Joden gedwongen werden om het land te verlaten. Mijn moeder was toen 17. Mijn Joodse identiteit speelt een grote rol in mijn leven. Het is een drijvende kracht achter mijn loopbaan van een concertpianist en ik doe mijn best om de verhalen over de overlevenden van de Holocaust levend te houden. “
Voor zo ver ik weet is deze cd de allereerste opname van pianowerken van Rathaus. Al deze composities werden geschreven tussen 1924 en 1931. Behalve de Fünf Klavierstücke, de tweede pianosonate en drie Mazurka’s staan er ook – door de componist zelf voor de piano gearrangeerde – twee fragmenten uit het ballet Der Letzte Pierrot en drie stukken uit de filmmuziek uit Der Mörder Dimitri Karamasoff. Het zijn fascinerende werken met zeer geprononceerde ritmes. Harmonisch, maar wel met nodige dissonanten. Oneerbiedig gezegd: Bartók meets Szymanowski. Nee, Rathaus is noch Pools, noch Oostenrijks, noch Amerikaans. Zijn muziek is uniek, anders, gewoon… Rathaus.
Karol Rathaus 5 Klavierstücke. Piano Sonata No. 2. 3 Mazurkas. 3 Stücke aus dem ballet “Der letzte Pierrot.” 3 Excerpts from the Film Music for “The Murderer Dimitri Karamazov”
Daniel Wnukowski, piano Toccata Classics TOCC 0451
A forgotten composer, and not just because of the Nazis
Karol Rathaus, circa 1952 (from Rathaus’ family archive
A demo/promo/proof-of-concept video for documentary film ‘Discovering Karol Rathaus’:
With his equally fascinating and individual music, Karol Rathaus met with little approval. He felt misunderstood, was actually nowhere at home, and also in the musical landscape surrounding him he sat between all chairs – and styles. His piano works have been now released on CD, for the first time.
What do we know about Karol Rathaus (1895-1954)? He was born in 1895 in Ternopol, a city now in Western Ukraine but then part of the Austro-Hungarian monarchy. He spoke Polish at home and German at school, a language he mastered better than the native speakers. He studied in Vienna, emigrated to Berlin in 1926, to France in 1932 and from there to the United States. No wonder that his first biographer openly wondered whether Karol Rathaus was a Jewish, Polish, Austrian or American composer. He based himself not only on Rathaus’s life but also on the letters he wrote to his friends, in which he said that he found it difficult to adapt to his new countries and often ended up in an identity crisis. His compositions were rarely performed, something he was very bitter about.
Dance from Uriel Acosta from 1930, played by Orquesta Filarmonica Cuidad de Mexico conducted by Jascha Horenstein (live, Mexico City, 28 March 1951). The orchestra on this recording included Sally van den Berg (oboe) and Louis Salomons (bassoon), who played in the Concertgebouw before the war:
As he wrote in a letter to Jascha Horenstein in 1950: “My problem is that of the ignored independent and individual composer. My name is known, but nobody performs my works. I have no embassies, no consulates that stand behind me – no propaganda machine – in the country where I live very happily, I’m considered a non-native.“
Jascha Horenstein conducts Rathaus. World premiere, recorded on March 13, 1956 in “Farringdon” studio, BBC
The fact that Rathaus has been so forgotten is not just the fault of the Nazis. Michael Haas, the former producer of the ‘Entartete Musik’ series by Decca, one of the first to record a CD with works by Rathaus, including his ballet Der Letzte Pierrot, had a clear explanation for this: “The young generation of composers was left with feelings of guilt after the war. It was never to happen again, so they found a cure for it. We had to work on building objective music, devoid of any sentiment and subject to strict rules. Music had to become universal. Serialism was born. In Darmstadt, the past was dealt with, including composers from the 1930s”.
It is because of Michael Haas that the young Canadian pianist Daniel Wnukowski came into contact with the music of ‘Entartete composers’ (Haas prefers to speak of ‘Forbidden composers’). How did it all start?
Daniel Wnukowski, photo by Claudia Zadory
Wnukowski: “Michael Haas introduced me to a fascinating person he had met in his role as a senior researcher on the topic Holocaust music – Walter Arlen. Walter was apparently looking for a pianist to record his complete solo piano and vocal works, together with one small work for violin and piano. He had already recorded one CD set with another Viennese-based pianist Danny Driver, but for a variety of reasons beyond the scope of this note, Danny was no longer available to record the remainder of Walter’s works. “
“It was a life changing experience to learn about this man’s unique story of survival, his harrowing journey of escape to America. It was an exceptionally inspiring and moving experience to have had the composer present at all times during the entire session. I can only say that the encounter with this fascinating man was a ‘life-changing experience’ for me.”
Daniel Wnukowski, photo by Claudia Zadory
“My paternal grandparents were from Lublin. They became forced labourers on workers camps but escaped to Canada at the end of WWII in 1945, as the camps were liberated by allied forces. They kept quiet about their WWII experiences until they were well over 90 years of age. Even then, trying to pull out any details of their life experiences was a moot point. They simply wanted my father and the rest of the family to have a ‘traditional’ North American upbringing – a spacious suburban home and hockey played out on the street.
My maternal grandparents, on the other hand, remained in Lublin after the war and were much more secretive, strongly discouraging any discussion on the topic of the war in the household. My mother mentioned that it was strictly taboo to discuss any aspect of the family’s origins, throughout her entire upbringing. The situation became particularly tense in 1968, when state-backed anti-semitism launched a massive campaign to depart all Jews to Israel. My mother was only 17 at the time.
My Jewish identity plays a huge role in my current work as a pianist. I honor every drop of my Jewish blood, which has been a passionate, driving force in my overall musical activities as a concert pianist. I want to continue my efforts to keep the stories of Holocaust survivors alive at a crucial time when many of them are approaching 100 years of age and dying off at alarming rates.”
Daniel Wnukowski plays ‘Der Letzte Pierrot’:
As far as I know, this CD is the very first recording of Rathaus’s piano works. All these compositions were written between 1924 and 1931. Besides the Fünf Klavierstücke, the second piano sonata and three Mazurka’s there are also – arranged for the piano by the composer himself – two fragments from the ballet Der Letzte Pierrot and three pieces from the film music from Der Mörder Dimitri Karamasoff. These are fascinating works with very pronounced rhythms. Harmonious, but with some dissonances. Irrespectfully said: Bartók meets Szymanowski. No, Rathaus is neither Polish, nor Austrian, nor American. His music is unique, different, just… Rathaus.
Karol Rathaus 5 Klavierstücke, Piano Sonata No. 2, 3 Mazurkas, 3 Stücke aus dem ballet Der letzte Pierrot, 3 Excerpts from the Film Music for The Murderer Dimitri Karamazov
Daniel Wnukowski, piano Toccata Classics TOCC 0451
Basia con fuoco 