The term “entartet” (degenerate) was already in use in criminology in the 19th century, it meant something like “biologically degenerate”. The Nazis made grateful use of this idea; that it was something to be wary of, a bad influence that had to be banned. Modernism, Expressionism, jazz … and Jews of course, they were degenerated from the start, they could make Aryan souls sick. They all had to be banned.
What had started as prohibition soon developed into exclusion and resulted in murder. Those who managed to flee to America or England usually survived the war, but at what cost?
Those who stayed in Europe were doomed. Many composers were deported via Theresienstadt to the concentration and extermination camps, many ended up there directly. After the war they were totally forgotten and thus murdered a second time. Those who survived were called hopelessly old-fashioned and therefore their works were not performed. The turnaround finally came in the 1990s, too late for most.
Michael Haas, then a very efficient producer for Decca, started an unsurpassed series called ‘Entartete Musik’. Unfortunately, it did not last: it did not sell. Haas was fired and most of those CDs are now out of the catalogue.
Michael Haas at Tonzauber Studios Vienna, photo Georg Burdicek
In 2004, Michael Haas was back, in Amsterdam of all places: together with Jan Zekveld and Mauricio Fernandez (respectively artistic director and head of casting of the Matinee) he put together a beautiful series for the Saturday Matinee in the Amsterdam Concertgebouw, starting with a magnificent performance of Schreker’s Die Ferne Klang.
But the small German firms CPO, Cappricio and Orfeo assiduously continued to record special treasures of forgotten works. Orfeo even devoted a special series to that music, called ‘Musica Rediviva’. This included the opera Die Bakchantinen by Egon Wellesz (Orfeo C136 012H), which was also performed at the Matinee.
Schulhoff’s vocal symphonies (Orfeo C056031 A) are not to be despised either. Composed in the years 1918/19, they breathe the unadulterated atmosphere of the fin de siècle: dark and heavily melancholic they show us another Schulhoff, the romantic pur sang. The warm, dark timbre of Doris Soffel fits the melancholic melodies like a glove.
An absolute must is the DVD entitled ‘Verbotene Klange. Komponisten in Exil’ (Capriccio 93506). It is a documentary on German and Austrian composers who, as the commentator puts it, “instead of being revered, were despised”. And who, thanks to emigration, survived. With interviews with, among others, Ernst Krenek and Berthold Goldschmidt: the latter we meet at the very first recording (after 50 years!) of his string quartets. And the almost centenarian Krenek says something that could be called typical for that generation: “I am caught between continents. In America I don’t really feel ‘heimisch’, but I would never consider going back to Europe. There is no home for me anywhere. Not anymore.
De term ‘entartet’ (ontaard) werd al in de negentiende eeuw gebruikt in de criminologie, het betekende zoiets als ‘biologisch gedegenereerd’. Daar hebben de nazi’s dankbaar gebruik van gemaakt, want daar moest men voor oppassen, daar ging een slechte invloed van af, dat moest verboden worden. Modernisme, expressionisme, jazz … en Joden natuurlijk, die waren bij voorbaat al gedegenereerd, daar konden Arische zieltjes ziek van worden.
Wat als verbod was begonnen ontwikkelde zich algauw tot uitsluiting, en resulteerde in moord. Degenen die het gelukt was om naar Amerika of Engeland te vluchten, hebben de oorlog meestal overleefd, maar tot welke prijs?
Wie in Europa was gebleven werd gedoemd. Vele componisten werden via Theresienstadt naar de concentratie- en vernietigingskampen gedeporteerd, velen belandden daar rechtstreeks. Na de oorlog werden ze totaal vergeten en zo voor de tweede keer vermoord. Wie het overleefde werd voor hopeloos ouderwets uitgemaakt en dus niet gespeeld. De kentering kwam pas in de jaren negentig, voor de meesten te laat.
Michael Haas, een toen zeer verdienstelijke producer van Decca, startte een onvolprezen serie de ‘Entartete Musik’ op. Helaas, lang heeft het niet geduurd: het verkocht niet. Haas werd ontslagen en de meeste van die cd’s zijn inmiddels uit de catalogus.
Michael Haas at Tonzauber Studios Vienna, photo Georg Burdicek
In 2004 was Michael Haas terug, in Amsterdam nota bene: samen met Jan Zekveld en Mauricio Fernandez (resp. artistiek leider en hoofd casting van de Matinee) heeft hij prachtige series voor de ZaterdagMatinee in het Amsterdamse Concertgebouw samengesteld, die met een schitterende uitvoering van Die Ferne Klang van Schreker was aangevangen.
Maar de kleine Duitse firma’s CPO, Cappricio en Orfeo gingen onvermijdelijk door met het opnemen van bijzondere schatten aan vergeten werken. Orfeo heeft zelfs een speciale serie aan die muziek gewijd, genaamd ‘Musica Rediviva’. Met o.a. de opera Die Bakchantinen van Egon Wellesz (Orfeo C136 012H), die ook tijdens de Matinee werd uitgevoerd.
Ook de Vocale symfonieën van Schulhoff (Orfeo C056031 A) zijn niet te versmaden. Gecomponeerd in de jaren 1918/19 ademen ze onvervalste sfeer van het fin de siècle: donker en zwaar melancholisch tonen ons een andere Schulhoff, de romanticus pur sang. Het warme, donkere timbre van Doris Soffel past de zwaarmoedige melodieën als een handschoen.
Als een absolute must beschouw ik de DVD getiteld ‘Verbotene Klange. Komponisten in Exil’ (Capriccio 93506). Het betreft een documentaire over de Duitse en Oostenrijkse componisten, die, zoals de commentator het zegt “in plaats van vereerd te zijn, veracht werden”. En die, dankzij de emigratie, in leven zijn gebleven. Met interviews met o.a. Ernst Krenek en Berthold Goldschmidt: de laatste maken we mee bij de allereerste opname (na 50 jaar!) van zijn strijkkwartetten. De bijna honderdjarige Krenek zegt iets, wat je typerend voor die generatie zal kunnen noemen: “Ik zit gevangen tussen de continenten. In Amerika voel ik me niet ‘heimisch’, maar ik pieker er niet over om terug naar Europa te gaan. Nergens ben ik meer thuis”.
Karol Rathaus, circa 1952 (from Rathaus’ family archive)
Zijn fascinerende muziek in zijn geheel vond weinig weerklank. Hij voelde zich miskend, was eigenlijk nergens thuis en ook in het landschap van muzikale stijlen raakte hij tussen wal en schip. Nu zijn pianowerken van Rathaus voor het eerst op cd verschenen
Wat weten we van Karol Rathaus (1895–1954)? Hij werd geboren in 1895 in Ternopol, een stad dat nu in West Oekraïne ligt maar toen een onderdeel was van de Oostenrijks-Hongaarse monarchie. Bij hem thuis werd er Pools gesproken, maar zijn opleiding volgde hij in het Duits, een taal die hij beter beheerste dan de ‘native speakers’. Hij studeerde in Wenen, emigreerde in 1926 naar Berlijn, in 1932 naar Frankrijk en daarvandaan naar de Verenigde Staten. Geen wonder dat zijn eerste biograaf zich openlijk afvroeg of Karol Rathaus, een Poolse, Oostenrijkse of Amerikaanse componist was. Hij baseerde zich niet alleen op zijn levensloop maar ook op de brieven die Rathaus schreef aan zijn vrienden, waarin hij vertelde dat hij het moeilijk vond zich aan zijn nieuwe landen aan te passen en vaak in een identiteitscrisis belandde. Zijn composities werden amper opgevoerd, iets waar hij zeer verbitterd over was.
In 1950 schreef Rathaus aan dirigent Jascha Horestein: “Mijn probleem is dat van de genegeerde, eigengereide componist. Mijn naam is bekend, maar niemand voert mijn werken uit. Ik heb geen ambassades, geen consulaten die achter me staan, geen propagandamachine en in het land waar ik heel gelukkig leef, word ik beschouwd als een buitenlander. “
Jascha Horenstein dirigeert Rathaus. Deel 1:
Vierde deel:
ENTARTETE MUSIK
Dat Rathaus zo in vergetelheid is geraakt is niet alleen de schuld van de Nazi’s. Michael Haas, de voormalige producent van de ‘Entartete Musik’-serie van Decca, één van de eersten die een cd met werken van Rathaus heeft opgenomen, met o.a. zijn ballet Der Letzte Pierrot, had hiervoor een duidelijke verklaring: “De jonge generatie componisten bleef na de oorlog met schuldgevoelens zitten. Het mocht nooit meer gebeuren, dus hebben zij daar een remedie voor gevonden. Er moest gewerkt worden aan het bouwen van objectieve muziek, gespeend van ieder sentiment en onderworpen aan strenge regels. Muziek moest universeel worden. Het serialisme werd geboren. In Darmstadt werd afgerekend met het verleden, dus ook met componisten uit de jaren dertig”.
Dance from Uriel Acosta from 1930, played by Orquesta Filarmonica Cuidad de Mexico conducted by Jascha Horenstein (live, Mexico City, 28 March 1951). The orchestra on this recording included Sally van den Berg (oboe) and Louis Salomons (bassoon), who played in the Concertgebouw before the war:
LIFE CHANGING EXPERIENCE
Daniel Wnukowski, photo by Claudia Zadory
Het is door Michael Haas dat de jonge Canadese pianist Daniel Wnukowski in aanraking kwam met de muziek van ‘Entartete componisten’ (Haas spreekt liever van ‘Forbidden composers’). Hoe het allemaal begon?
Wnukowski: “Haas bracht mij in contact met een zeer bijzondere man, de componist Walter Arlen. Arlen was op zoek naar een pianist die voor hem zijn piano- vocale en kamermuziekwerken kon opnemen. Het eerste deel van zijn project nam hij op met de Oostenrijkse pianist Danny Driver, die wegens andere verplichtingen niet meer beschikbaar was. In oktober namen we de cd op en ik kan alleen maar zeggen dat de ontmoeting met die fascinerende man voor mij een ‘levens veranderende ervaring’ was.”
Wnukowski speelt ‘Der Letzte Pierrot’:
“Ik ben Joods. Mijn familie van zowel mijn moeders als vaderskant komt oorspronkelijk uit Lublin (Polen). Het is de ouders van mijn vader gelukt om in 1945 naar Canada te vluchten. Tot hun negentigste wilden ze nooit over hun oorlogservaringen spreken, zij wilden mijn vader een ‘normale’ Noord-Amerikaanse opvoeding geven. Mijn andere grootouders bleven na de oorlog in Polen waar ze hun Joodse identiteit krampachtig verzwegen. Het was een taboe. Tot 1968, toen als gevolg van een antisemitische campagne de meeste nog in Polen levende Joden gedwongen werden om het land te verlaten. Mijn moeder was toen 17. Mijn Joodse identiteit speelt een grote rol in mijn leven. Het is een drijvende kracht achter mijn loopbaan van een concertpianist en ik doe mijn best om de verhalen over de overlevenden van de Holocaust levend te houden. “
Voor zo ver ik weet is deze cd de allereerste opname van pianowerken van Rathaus. Al deze composities werden geschreven tussen 1924 en 1931. Behalve de Fünf Klavierstücke, de tweede pianosonate en drie Mazurka’s staan er ook – door de componist zelf voor de piano gearrangeerde – twee fragmenten uit het ballet Der Letzte Pierrot en drie stukken uit de filmmuziek uit Der Mörder Dimitri Karamasoff. Het zijn fascinerende werken met zeer geprononceerde ritmes. Harmonisch, maar wel met nodige dissonanten. Oneerbiedig gezegd: Bartók meets Szymanowski. Nee, Rathaus is noch Pools, noch Oostenrijks, noch Amerikaans. Zijn muziek is uniek, anders, gewoon… Rathaus.
Karol Rathaus 5 Klavierstücke. Piano Sonata No. 2. 3 Mazurkas. 3 Stücke aus dem ballet “Der letzte Pierrot.” 3 Excerpts from the Film Music for “The Murderer Dimitri Karamazov”
Daniel Wnukowski, piano Toccata Classics TOCC 0451
A forgotten composer, and not just because of the Nazis
Karol Rathaus, circa 1952 (from Rathaus’ family archive
A demo/promo/proof-of-concept video for documentary film ‘Discovering Karol Rathaus’:
With his equally fascinating and individual music, Karol Rathaus met with little approval. He felt misunderstood, was actually nowhere at home, and also in the musical landscape surrounding him he sat between all chairs – and styles. His piano works have been now released on CD, for the first time.
What do we know about Karol Rathaus (1895-1954)? He was born in 1895 in Ternopol, a city now in Western Ukraine but then part of the Austro-Hungarian monarchy. He spoke Polish at home and German at school, a language he mastered better than the native speakers. He studied in Vienna, emigrated to Berlin in 1926, to France in 1932 and from there to the United States. No wonder that his first biographer openly wondered whether Karol Rathaus was a Jewish, Polish, Austrian or American composer. He based himself not only on Rathaus’s life but also on the letters he wrote to his friends, in which he said that he found it difficult to adapt to his new countries and often ended up in an identity crisis. His compositions were rarely performed, something he was very bitter about.
Dance from Uriel Acosta from 1930, played by Orquesta Filarmonica Cuidad de Mexico conducted by Jascha Horenstein (live, Mexico City, 28 March 1951). The orchestra on this recording included Sally van den Berg (oboe) and Louis Salomons (bassoon), who played in the Concertgebouw before the war:
As he wrote in a letter to Jascha Horenstein in 1950: “My problem is that of the ignored independent and individual composer. My name is known, but nobody performs my works. I have no embassies, no consulates that stand behind me – no propaganda machine – in the country where I live very happily, I’m considered a non-native.“
Jascha Horenstein conducts Rathaus. World premiere, recorded on March 13, 1956 in “Farringdon” studio, BBC
The fact that Rathaus has been so forgotten is not just the fault of the Nazis. Michael Haas, the former producer of the ‘Entartete Musik’ series by Decca, one of the first to record a CD with works by Rathaus, including his ballet Der Letzte Pierrot, had a clear explanation for this: “The young generation of composers was left with feelings of guilt after the war. It was never to happen again, so they found a cure for it. We had to work on building objective music, devoid of any sentiment and subject to strict rules. Music had to become universal. Serialism was born. In Darmstadt, the past was dealt with, including composers from the 1930s”.
It is because of Michael Haas that the young Canadian pianist Daniel Wnukowski came into contact with the music of ‘Entartete composers’ (Haas prefers to speak of ‘Forbidden composers’). How did it all start?
Daniel Wnukowski, photo by Claudia Zadory
Wnukowski: “Michael Haas introduced me to a fascinating person he had met in his role as a senior researcher on the topic Holocaust music – Walter Arlen. Walter was apparently looking for a pianist to record his complete solo piano and vocal works, together with one small work for violin and piano. He had already recorded one CD set with another Viennese-based pianist Danny Driver, but for a variety of reasons beyond the scope of this note, Danny was no longer available to record the remainder of Walter’s works. “
“It was a life changing experience to learn about this man’s unique story of survival, his harrowing journey of escape to America. It was an exceptionally inspiring and moving experience to have had the composer present at all times during the entire session. I can only say that the encounter with this fascinating man was a ‘life-changing experience’ for me.”
Daniel Wnukowski, photo by Claudia Zadory
“My paternal grandparents were from Lublin. They became forced labourers on workers camps but escaped to Canada at the end of WWII in 1945, as the camps were liberated by allied forces. They kept quiet about their WWII experiences until they were well over 90 years of age. Even then, trying to pull out any details of their life experiences was a moot point. They simply wanted my father and the rest of the family to have a ‘traditional’ North American upbringing – a spacious suburban home and hockey played out on the street.
My maternal grandparents, on the other hand, remained in Lublin after the war and were much more secretive, strongly discouraging any discussion on the topic of the war in the household. My mother mentioned that it was strictly taboo to discuss any aspect of the family’s origins, throughout her entire upbringing. The situation became particularly tense in 1968, when state-backed anti-semitism launched a massive campaign to depart all Jews to Israel. My mother was only 17 at the time.
My Jewish identity plays a huge role in my current work as a pianist. I honor every drop of my Jewish blood, which has been a passionate, driving force in my overall musical activities as a concert pianist. I want to continue my efforts to keep the stories of Holocaust survivors alive at a crucial time when many of them are approaching 100 years of age and dying off at alarming rates.”
Daniel Wnukowski plays ‘Der Letzte Pierrot’:
As far as I know, this CD is the very first recording of Rathaus’s piano works. All these compositions were written between 1924 and 1931. Besides the Fünf Klavierstücke, the second piano sonata and three Mazurka’s there are also – arranged for the piano by the composer himself – two fragments from the ballet Der Letzte Pierrot and three pieces from the film music from Der Mörder Dimitri Karamasoff. These are fascinating works with very pronounced rhythms. Harmonious, but with some dissonances. Irrespectfully said: Bartók meets Szymanowski. No, Rathaus is neither Polish, nor Austrian, nor American. His music is unique, different, just… Rathaus.
Karol Rathaus 5 Klavierstücke, Piano Sonata No. 2, 3 Mazurkas, 3 Stücke aus dem ballet Der letzte Pierrot, 3 Excerpts from the Film Music for The Murderer Dimitri Karamazov
Daniel Wnukowski, piano Toccata Classics TOCC 0451
In de jaren negentig van de vorige eeuw heeft de (ooit zeer gerenommeerde) klassieke muziek label Decca een onvolprezen serie ‘Entartete Musik’ opgestart. Onder supervisie van de producer Michael Haas werden er werken opgenomen van de door nazi’s vervolgde componisten van wie velen in de concentratiekampen werden vermoord en daarna decennialang werden genegeerd en zelfs vergeten.
Lang heeft het niet geduurd. De verkoopcijfers vielen tegen, Haas werd ontslagen, en de meeste van die cd’s zijn inmiddels uit de catalogus.
Franz Waxman
Franz Waxman
Elke oprechte liefhebber van filmklassiekers kent de muziek van Franz Waxman. Zijn composities voor o.a. Rebecca, Sunset Boulevard en A Place in the Sun hebben hem ettelijke Oscar nominaties bezorgd en twee keer mocht hij het beeldje ook daadwerkelijk in ontvangst nemen.
Voor Humoresque van Jean Negulesco, met in de hoofdrollen Joan Crawford en John Garfield componeerde hij een regelrechte kraker: ‘Carmen Fantasie’ (in de film gespeeld door Isaac Stern), een niet uit de concertzalen en opnamen weg te krijgen virtuoze stuk voor viool en orkest.
Weinig mensen weten echter dat hij ook ‘serieuze’ muziek heeft gecomponeerd. Het wordt gewoon genegeerd.
Eric Zeisl
Eric Zeisl
Zeisls naam is tegenwoordig vrijwel helemaal vergeten. Ooit heeft Harmonia Mundi een paar van zijn kamermuziekwerken opgenomen, maar ook die opnamen is inmiddels uit de catalogus verdwenen. Beide componisten waren generatie- en lotgenoten, die op de vlucht voor de nazi’s in Hollywood belandden. Mochten hun beider lotgevallen op elkaar lijken, hun muziek doet het allerminst.
De liederencyclus Das Lied von Terezín bestaat uit acht gedichten, geschreven door Tsjechische kinderen in de leeftijd van 12 tot 16 jaar tijdens hun verblijf in de concentratiekamp Theresienstadt.
Hevig aangedaan door het lot van deze kinderen componeerde Waxman in 1965 een zeer aangrijpende muziekstuk dat qua uitdrukkingskracht valt te vergelijken met Schönbergs Overlevende uit Warschau. Het gros is geschreven in twaalftoonstechniek, maar er valt ook een duidelijke invloed van Zemlinsky te bespeuren (‘Der Garten’) en in ‘Dachbodenkoncert in einer alten Schule’ wordt een motief uit de Mondscheinsonate van Beethoven geciteerd. Het geheel wordt zeer ontroerend vertolkt door de beide koren en de mezzosopraan Della Jones.
Het Requiem Ebraico van Eric Zeisl heeft als basis Psalm 92 en is opgedragen aan de vader van de componist en ‘alle slachtoffers van de Joodse tragedie in Europa’. Zeisls muziek is zeer melodieus en sterk beïnvloed door de Joodse en Hebreeuwse thema’s. Onvoorstelbaar, dat het niet vaker wordt uitgevoerd!
Franz Waxman: The Song of Terezín
Eric Zeisl: Requiem Ebraico
Deborah Riedel, Della Jones, Michael Kraus Rundfunk-kinderchor Berlin, Rundfunkchor Berlin, Rundfunk-Sinfonieorchester Berlin olv Lawrence Foster (Decca 4602112)
In 1933 Walter Braunfels was dismissed from his post as director of the Hochschule für Musik in Cologne. Until then he had been, with Richard Strauss and Franz Schreker, one of the most frequently performed contemporary composers. He retired to the Bodensee region (in his biography this is beautifully described as an “inner emigration’). After the war, on special request of Chancellor Adenauer, Braunfels returned to Cologne. The attention he received was limited to a few performances of his works. Disillusioned, he moved back to the Bodensee
BERTHOLD GOLDSCHMIDT
In 1935 Berthold Goldschmidt (1903-1996) left Germany and travelled to London. Against his better judgement he kept composing, but his works remained unperformed. In 1951 Goldschmidt won an opera composition contest with Beatrice Cenci, which had to wait until 1988 for its first concert performance.
In the 1980s, stimulated by the renewed interest in his work, Goldschmidt started to compose again. His Rondeau from 1995, written for and performed by Chantal Juilliet, was recorded by Decca, together with his beautiful Ciaccona Sinfonica from 1936. This CD has been out of print for years now, and the composer’s works have all but disappeared from the concert platform.
Korngold, Braunfels, Goldschmidt, Zemlinsky, Ullmann, Schreker, Schoenberg, Toch, Weill, Krenek, Spoliansky, Holländer, Grosz, Waxman, Haas, Krasa, Schulhoff, Klein… a litany of names. Labelled “entartet” and banned by the Nazis, vilified, driven away, murdered. The composers who survived the war were forgotten, just like those who were murdered. Has this all really been the fault of the Nazis?
Michael Haas and Berthold Goldschmidt
Michael Haas, the producer of Decca’s recording series Entartete Musik had a logical explanation. “After the war the new generation of composers felt a sense of guilt. Something similar should never happen again, and they found a remedy for that. They thought it was necessary to create objective music, without sentiment and subjected to strict rules. Music had to be universal. Serialism was born. In Darmstadt, the past was dealt with, including the composers from the 1930s. They were too romantic and sentimental, or borrowed too much from jazz and popular music. The Darmstadt school of composers became dominant, which meant an important link between the music of Mahler and Berio was lost. The bridge between the 1920s and the 1950s, the post-Schoenberg generation of composers.”
“My research started with a Weill project that unfortunately failed to take off. In the archives I discovered operas that were composed and performed in the 1920s and 1930s with immense success. I started to search for the scores, and my gut feeling was right. All of them were great compositions that deserved to be performed and recorded. Music history got back its logical order. “
WILHELM GROSZ
In the 1920s old values were shaken. The Great War had just ended. Countries had become independent, or had just lost their independency. Powerful new influences like jazz, blues, and exotic folklore appeared. Boundaries between classical and popular music were fading.
Of all the composers from that period, Wilhelm Grosz was perhaps the most versatile. He was born in Vienna in 1894 into a wealthy Jewish family. In 1919 he graduated from the Viennese Music Academy, where he was taught by, amongst others, Franz Schreker. In 1920 he finished his musicological studies at the Vienna University.
Grosz composed songs, operas, operettas, ballet music and chamber music, and was a famous pianist as well. In 1928 he was appointed the artistic director of the Ultraphon record company in Berlin.
In 1929, commissioned by the prestigious Radio Breslau, he composed the song cycle Afrika Songs on lyrics by African-American poets.
Afrika Songs was premiered on 4 February 1930 and enthusiastically received. The cycle also became known as the Jugendstil Spirituals, which probably is the most fitting description for it. There are jazz and blues influences, but the songs were also quite heavily influenced by the music of Zemlinsky, Mahler and … Puccini (compare Tante Sues Geschichten with Ho una casa nell’ Honan from the second act of Turandot!).
When he Nazis came to power, Grosz returned to Vienna. In 1934 he was forced to flee again, this time to London. There his popular works grew more distinct from his serious ones. His name became forever attached to a series of world wide hits. The Isle of Capri, for example, was the big hit of 1934.
ALONG THE SANTA FE TRAIL
In 1938 Grosz left for Hollywood. He composed the music for Along the Santa Fe Trail, a movie with Errol Flynn, Olivia de Havilland and Ronald Reagan in the leads. He had a heart attack in 1939 and died, aged only 45.
AFRIKA SONGS AND MORE
After almost sixty years Grosz was rediscovered, although only briefly. It is hard to believe, but the Afrika Songs were not recorded until 1996! The Matrix Ensemble performed them for the firs time at the Proms in 1993. The CD also includes the song cycle Rondels, Bänkel und Balladen and the hits Isle of Capri, When Budapest Was Young and Red Sails in the Sunset, songs we all know but never knew who composed them.
Vera Lynn sings Red Sails in the Sunset in 1935
Mezzo Cynthia Clarey and baritone Jake Gardner are splendid in the Afrika Songs and Andrew Shore makes a party of Bänkel und Balladen. Nothing but praise for the Matrix Ensemble.
UTE LEMPER
We meet the Matrix Ensemble again, this time accompanying Ute Lemper on a recording of Berlin cabaret songs. Cabaret in Berlin in the 1920s and the 1930s. Countless books and articles have been written about it, and it has inspired many movies. Cabaret really was a world of its own, with the venerable Rudolf Nelson as its undisputed king. Pretty soon the younger generation made its mark on the cabaret scene: Mischa Spoliansky and Friedrich Holländer. The lyrics (mainly by Marcellus Schiffer, but also by Tucholsky) scrutinised the spirit of the times. Everything was mocked, but serious topics were not eschewed either.
Ute Lemper sings Der Verflossene by Berthold Goldschmidt
Lemper’s choice of material is outstanding. Apart from a few widely known schlagers (Peter, Wenn die beste Freundin, Raus mit den Männern) she sings lesser known repertoire, amongst others a composition by Berthold Goldschmidt, Der Verflossene. Goldschmidt was present during the recording sessions, just like the daughters of Spoliansky and Holländer.
Korngold, Braunfels, Goldschmidt, Zemlinsky, Ullmann, Schreker, Schoenberg, Toch, Weill, Krenek, Spoliansky, Holländer, Grosz, Waxman, Haas, Krasa, Schulhoff, Klein… a litany of names. With the naming of these names the documentary from the 1990s on Entartete Musik started. I doubt the DVD is still for sale somewhere…
It is probably remaindered, like the entire prestigious Decca recording series. No money could be made from it. As Michael Haas remarked: “The series is very successful, it wins awards and it is praised. But it does not sell.”
BETWEEN TWO WORLDS
In 1944 Korngold wrote music for the movie Between two worlds. It was to be one of his last movie compositions. In London, during World War II, a concert pianist tries to leave by boat to the United States but is refused an exit permit. He then decides to commit suicide. His wife joins him.
Those who commit suicide are refused at the gates of heaven. The pianist and his wife are therefore doomed to remain on a mysterious ship where the dead come to be judged.
Almost thirty years after the rediscovery of the once banned and rarely performed composers we still find ourselves between two worlds. The world of great fame and that of oblivion.
I really wonder one day listeners will again appreciate this music purely for the quality of it? I was optimistic then, but much less so nowadays.
In 1933 werd Walter Braunfels ontslagen van zijn post als directeur van de Muziekacademie in Keulen. Tot die tijd behoorde hij, samen met Richard Strauss én Franz Schreker, tot de meest uitgevoerde hedendaagse componisten. Hij trok zich terug in de omgeving van de Bodensee (in zijn biografie wordt het mooi omschreven als ‘innerlijke emigratie’). Na de oorlog ging hij – op speciaal verzoek van de toenmalige kanselier Adenauer – naar Keulen terug. De aandacht die hij kreeg bleef bij een paar uitvoeringen van zijn werken. Gedesillusioneerd keerde hij terug naar de Bodensee.
BERTHOLD GOLDSCHMIDT
In 1936 verliet Berthold Goldschmidt Duitsland. Zijn weg voerde hem naar Londen. Tegen beter weten in bleef hij componeren – zijn werken werden niet uitgevoerd. In 1951 won hij een compositiewedstrijd voor de opera met Beatrice Cenci. De premiére vond plaats in 1987.
In de jaren tachtig van de vorige eeuw, gesteund door de plotselinge belangstelling, ging Goldschmidt weer componeren. Zijn ‘Rondeau’ uit ’95, geschreven voor en uitgevoerd door Chantal Juilliet werd door Decca opgenomen, samen met zijn prachtige Ciaccona sinfonica uit 1936. De cd is al lang uit de handel en de componist (in 1996 overleden) is uit de concertprogramma’s verdwenen
Korngold, Braunfels, Goldschmidt, Zemlinsky, Ullmann, Schreker, Schoenberg, Toch, Weill, Krenek, Spoliansky, Hollaender, Grosz, Waxman, Haas, Krasa, Schulhoff, Klein… een litanie van namen. Door de Nazi’s bestempeld als Entartet en verboden, verguisd, verdreven, vermoord. Diegenen, die het overleefden, werden net zo goed vergeten als de vermoorden. Is dat allemaal de schuld van de Nazi’s?
Michael Haas en Berthold Goldschmidt
Michael Haas, de producent van de ‘Entartete Musik’-serie van Decca, had hiervoor een duidelijke verklaring: “De jonge generatie componisten bleef na de oorlog met schuldgevoelens zitten. Het mocht nooit meer gebeuren, dus hebben zij daar een remedie voor gevonden. Er moest samengewerkt worden aan het bouwen van objectieve muziek, gespeend van ieder sentiment en onderworpen aan strenge regels. Muziek moest universeel worden. Het serialisme werd geboren. In Darmstadt werd afgerekend met het verleden, dus ook met componisten uit de jaren ’30. Zij waren of te romantisch en sentimenteel of flirtten te veel met jazz en populaire muziek. De Darmstadters kregen het voor het zeggen. Daardoor ging een hele belangrijke schakel verloren. De muziek tussen Mahler en Berio, de brug tussen de jaren twintig en vijftig, de generatie van na Schoenberg.”
“Mijn zoektocht begon met een ‘Weill-project’, dat helaas niet door is gegaan. In de archieven ben ik toen op het spoor gekomen van opera’s, geschreven en met enorm veel succes uitgevoerd in de jaren twintig en dertig. Ik ging op zoek naar de partituren en het bleek, dat mijn voorgevoel mij niet had misleid. Het waren stuk voor stuk geweldige composities die het meer dan waard waren om uitgevoerd en opgenomen te worden. En de muziekgeschiedenis kreeg zijn logisch gevolg.
WILHELM GROSZ
In de jaren twintig van de vorige eeuw werden alle waarden aan het wankelen gebracht. De Grote Oorlog was afgelopen, landen werden onafhankelijk of verloren juist hun zelfstandigheid. Nieuwe invloeden deden van zich spreken: jazz, blues, exotische folklore. De grens tussen de klassieke en populaire muziek vervaagde.
Van alle componisten uit die tijd, was Wilhelm Grosz misschien de meest veelzijdige. Hij werd geboren in Wenen in 1894 in een welgestelde Joodse familie. In 1919 studeerde hij af aan de Weense muziekacademie, waar hij onder andere les had van Franz Schreker en in 1920 rondde hij zijn studie musicologie aan de Weense Universiteit af.
Grosz componeerde liederen, opera’s, operette’s, ballet, kamermuziek en was zeer beroemd als pianist. In.1928 werd hij in Berlijn aangesteld als artistiek directeur van de platenmaatschappij Ultraphon.
In 1929 componeerde hij (in opdracht van de toen prestigieuze radio Breslau) de liederencyclus Afrika Songs. De teksten die hij daarvoor gebruikte waren afkomstig van zwarte Amerikaanse dichters. De première op 4 februari 1930 werd zeer enthousiast ontvangen. ‘Jugendstil Spirituals’, werd de cyclus genoemd en wellicht is dat de beste omschrijving, want behalve jazz en blues zijn de liederen zwaar beïnvloed door de muziek van Zemlinsky, Mahler en …. Puccini (vergelijk ‘Tante Sues Geschichten’ met ‘Ho una casa nell’ Honan’ uit de tweede acte van ‘Turandot’!).
Toen de nazi’s aan de macht kwamen, keerde Grosz naar Wenen terug om in 1934 ook daarvandaan te moeten vluchten. Hij vestigde zich in London. Daar werd voor het eerst een onderscheid gemaakt tussen zijn serieuze en populaire composities. Zijn naam werd onlosmakelijk verbonden aan een paar wereldhits, zo was ‘The Isle of Capri’ dé grootste hit van 1934.
ALONG THE SANTA FE TRAIL
In 1938 vertrok Grosz naar Hollywood. Daar componeerde hij muziek voor ‘Along the Santa Fé Trail’, een film met in de hoofdrollen Errol Flynn, Olivia de Havilland en Ronald Reagan. In 1939 werd hij getroffen door een hartinfarct en stierf, nog maar 45 jaar oud.
AFRIKA SONGS EN MEER
Na bijna zestig jaar werd Grosz herontdekt, al duurde het maar heel even. Het is haast niet te geloven maar de ‘Afrika Songs’ beleefden in 1996 hun plaat première! Het Matrix Ensemble heeft ze voor het eerst uitgevoerd op de Proms in 1993. Op de cd verder de liederencycli ‘Rondels’ en ‘Bänkel und Balladen’ en de hits ‘Isle of Capri’, ‘When Budapest was young’ en ‘Red sails in the sunset’- liedjes die we allemaal kennen en waarvan we nooit wisten wie de componist was.
Vera Lynn zingt ‘Red Sails in the Sunset’ in 193
Mezzo Cynthia Clarey en bariton Jake Gardner zijn subliem in de ‘Afrika Songs’ en Andrew Shore maakt een feest van ‘Bänkel und Balladen’. Ook over het Matrix Ensemble niets dan lof.
UTE LEMPER
Hetzelfde Matrix Ensemble treffen wij aan als begeleiders van Ute Lemper bij haar opname van Berlijnse cabaretliedjes. Cabaret in Berlijn in de jaren ’20-’30, boeken zijn erover geschreven, films over gemaakt. Het was een wereld apart. De oudgediende Rudolf Nelson was er de onbetwiste koning, maar de jonge generatie deed algauw van zich spreken: Mischa Spoliansky en Friedrich Holländer. De teksten (voornamelijk Marcellus Schiffer, maar ook Tucholsky) namen de tijdgeest onder een vergrootglas. Er werd met alles gespot, maar ook de serieuze onderwerpen werden niet geschuwd.
Ute Lemper zingt ‘Der Verflossene’ van Berthold Goldschmidt
De keuze van de liedjes laat niets te wensen over. Op een paar overbekende schlagers na (‘Peter’, ‘Wenn die beste Freundin’, ‘Raus mit den Männern’) zingt zij wat minder bekende nummers) waaronder ook een compositie van Berthold Goldschmidt ,‘Der Verflossene’. Goldschmidt zelf was aanwezig bij de opnamen, evenals de dochters van Spoliansky en Holländer.
Korngold, Braunfels, Goldschmidt, Zemlinsky, Ullmann, Schreker, Schoenberg, Toch, Weill, Krenek, Spoliansky, Hollaender, Grosz, Waxman, Haas, Krasa, Schulhoff, Klein… een litanie van namen. Met het noemen van de namen begon de in de jaren negentig gemaakte documentaire over de ‘Entartete Musik’. Of de dvd nog ergens te koop betwijfel ik…
Waarschijnlijk is het, samen met de hele prestigieuze Decca-project op de vuilnisbelt beland. Daar viel niets aan te verdienen. Zoals Michael Haas toe al opmerkte: “De serie is zeer succesvol, wij krijgen prijzen, wij worden geroemd. Maar verkopen doen wij niet”.
BETWEEN TWO WORLDS
In 1944 schreef Korngold muziek voor de film Between two worlds. Het zou een van zijn laatste filmmuziekcomposities worden. De hoofdpersoon, een concertpianist, doet tevergeefs zijn best om uit het door oorlog geteisterde Engeland naar Amerika te vluchten. Een visum wordt hem geweigerd en hij pleegt zelfmoord. Zijn vrouw volgt hem in de dood.
Aangezien de zelfmoordenaars de toegang tot de hemel wordt geweigerd zijn de pianist en zijn vrouw gedoemd om eindeloos tussen twee werelden te pendelen.
Na bijna dertig jaar sinds het herontdekken van de ooit verboden en zelden uitgevoerde componisten bevinden wij ons nog steeds tussen twee werelden. Die van de grote roem en die van vergetelheid.
Toen vroeg ik mij oprecht af of we het nog konden meemaken dat die muziek ooit weer gewaardeerd ging worden puur om de kwaliteit ervan. Toen was ik nog optimistisch. Nu eigenlijk niet meer.
Basia con fuoco 