IDENTITEIT

Zijn fascinerende muziek in zijn geheel vond weinig weerklank. Hij voelde zich miskend, was eigenlijk nergens thuis en ook in het landschap van muzikale stijlen raakte hij tussen wal en schip. Nu zijn pianowerken van Rathaus voor het eerst op cd verschenen

Wat weten we van Karol Rathaus (1895–1954)? Hij werd geboren in 1895 in Ternopol, een stad dat nu in West Oekraïne ligt maar toen een onderdeel was van de Oostenrijks-Hongaarse monarchie. Bij hem thuis werd er Pools gesproken, maar zijn opleiding volgde hij in het Duits, een taal die hij beter beheerste dan de ‘native speakers’. Hij studeerde in Wenen, emigreerde in 1926 naar Berlijn, in 1932 naar Frankrijk en daarvandaan naar de Verenigde Staten. Geen wonder dat zijn eerste biograaf zich openlijk afvroeg of Karol Rathaus, een Poolse, Oostenrijkse of Amerikaanse componist was. Hij baseerde zich niet alleen op zijn levensloop maar ook op de brieven die Rathaus schreef aan zijn vrienden, waarin hij vertelde dat hij het moeilijk vond zich aan zijn nieuwe landen aan te passen en vaak in een identiteitscrisis belandde. Zijn composities werden amper opgevoerd, iets waar hij zeer verbitterd over was.

In 1950 schreef Rathaus aan dirigent Jascha Horestein: “Mijn probleem is dat van de genegeerde, eigengereide componist. Mijn naam is bekend, maar niemand voert mijn werken uit. Ik heb geen ambassades, geen consulaten die achter me staan, geen propagandamachine en in het land waar ik heel gelukkig leef, word ik beschouwd als een buitenlander. “

Jascha Horenstein dirigeert Rathaus. Deel 1:

Vierde deel:

ENTARTETE MUSIK

Dat Rathaus zo in vergetelheid is geraakt is niet alleen de schuld van de Nazi’s. Michael Haas, de voormalige producent van de ‘Entartete Musik’-serie van Decca, één van de eersten die een cd met werken van Rathaus heeft opgenomen, met o.a. zijn ballet Der Letzte Pierrot, had hiervoor een duidelijke verklaring: “De jonge generatie componisten bleef na de oorlog met schuldgevoelens zitten. Het mocht nooit meer gebeuren, dus hebben zij daar een remedie voor gevonden. Er moest gewerkt worden aan het bouwen van objectieve muziek, gespeend van ieder sentiment en onderworpen aan strenge regels. Muziek moest universeel worden. Het serialisme werd geboren. In Darmstadt werd afgerekend met het verleden, dus ook met componisten uit de jaren dertig”.

Dance from Uriel Acosta  from 1930, played by Orquesta Filarmonica Cuidad de Mexico conducted by Jascha Horenstein (live, Mexico City, 28 March 1951). The orchestra on this recording included Sally van den Berg (oboe) and Louis Salomons (bassoon), who played in the Concertgebouw before the war:

LIFE CHANGING EXPERIENCE

Het is door Michael Haas dat de jonge Canadese pianist Daniel Wnukowski in aanraking kwam met de muziek van ‘Entartete componisten’ (Haas spreekt liever van ‘Forbidden composers’). Hoe het allemaal begon?

Wnukowski: “Haas bracht mij in contact met een zeer bijzondere man, de componist Walter Arlen. Arlen was op zoek naar een pianist die voor hem zijn piano- vocale en kamermuziekwerken kon opnemen. Het eerste deel van zijn project nam hij op met de Oostenrijkse pianist Danny Driver, die wegens andere verplichtingen niet meer beschikbaar was. In oktober namen we de cd op en ik kan alleen maar zeggen dat de ontmoeting met die fascinerende man voor mij een ‘levens veranderende ervaring’ was.”

Wnukowski speelt ‘Der Letzte Pierrot’:

“Ik ben Joods. Mijn familie van zowel mijn moeders als vaderskant komt oorspronkelijk uit Lublin (Polen). Het is de ouders van mijn vader gelukt om in 1945 naar Canada te vluchten. Tot hun negentigste wilden ze nooit over hun oorlogservaringen spreken, zij wilden mijn vader een ‘normale’ Noord-Amerikaanse opvoeding geven. Mijn andere grootouders bleven na de oorlog in Polen waar ze hun Joodse identiteit krampachtig verzwegen. Het was een taboe. Tot 1968, toen als gevolg van een antisemitische campagne de meeste nog in Polen levende Joden gedwongen werden om het land te verlaten. Mijn moeder was toen 17. Mijn Joodse identiteit speelt een grote rol in mijn leven. Het is een drijvende kracht achter mijn loopbaan van een concertpianist en ik doe mijn best om de verhalen over de overlevenden van de Holocaust levend te houden. “

Voor zo ver ik weet is deze cd de allereerste opname van pianowerken van Rathaus. Al deze composities werden geschreven tussen 1924 en 1931. Behalve de Fünf Klavierstücke, de tweede pianosonate en drie Mazurka’s staan er ook – door de componist zelf voor de piano gearrangeerde – twee fragmenten uit het ballet Der Letzte Pierrot en drie stukken uit de filmmuziek uit Der Mörder Dimitri Karamasoff. Het zijn fascinerende werken met zeer geprononceerde ritmes. Harmonisch, maar wel met nodige dissonanten. Oneerbiedig gezegd: Bartók meets Szymanowski. Nee, Rathaus is noch Pools, noch Oostenrijks, noch Amerikaans. Zijn muziek is uniek, anders, gewoon… Rathaus.

Karol Rathaus
5 Klavierstücke. Piano Sonata No. 2. 3 Mazurkas. 3 Stücke aus dem ballet “Der letzte Pierrot.” 3 Excerpts from the Film Music for “The Murderer Dimitri Karamazov”
Daniel Wnukowski, piano
Toccata Classics TOCC 0451

in English:

Discovering Karol Rathaus