We schrijven begin jaren zestig. De oorlog is misschien nog niet vergeten, maar toch wel echt voorbij, men mag weer vrolijk zijn en van het leven genieten.

Onder de passagiers op de oceaanstomer bevindt zich een Duitse diplomaat, die met zijn vrouw Lisa op weg is naar Brazilië, waar hij een belangrijke diplomatieke post gaat bekleden. Opeens doemt er een onbekende vrouw op, die Lisa met haar verleden confronteert. Totaal ontredderd voelt Lisa zich gedwongen om haar man haar verleden op te biechten.

Als actief lid van de SS is Lisa in Auschwitz geweest, waar zij als “aufseherin” heeft gewerkt. De onbekende vrouw doet haar aan Martha denken, een Poolse gevangene wier dood zij op haar geweten denkt te hebben. Of de onbekende vrouw daadwerkelijk Martha is, of dat Lisa, geplaagd door haar schuldgevoel het zich gewoon inbeeldt wordt in het midden gelaten. In haar gedachten gaat Lisa terug in de tijd naar de “hölle” en herbeleeft de gebeurtenissen van toen.

“Die Passagierin” (Пассажирка) was de eerste opera van Mieczysław Weinberg, een Poolse Jood die in 1939 naar de Sovjet Unie is gevlucht. Het in het Russisch geschreven libretto (auteur: Alexander Medvedev) is gebaseerd op een autobiografische novelle van de Poolse schrijfster Zofia Posmysz. Posmysz heeft haar – deels denkbeeldige – ontmoeting met haar vroegere aufseherin in de “ik” vorm geschreven, maar dan vanuit het standpunt van de ‘Aufseherin’ gezien.

Weinberg componeerde de opera in 1968, toen het antisemitisme in Polen en Rusland alweer op zijn hoogst was. Wat wellicht de belangrijkste reden was dat de opera pas in 2006 voor het eerst uitgevoerd werd en dan ook nog concertante.

De echte première vond plaats in Bregenz in 2010 in de meer dan voortreffelijke productie van David Pountney. Samen met Johan Engels (decor) ontwierp hij een enorm schip en liet de actie zich op twee niveaus afspelen. Het heden speelt zich af op de, voornamelijk in de kleuren wit en blauw (de hemel?) gehouden bovendek. En het donkere verleden is, gelijk je onderbewustzijn verplaatst naar de laagste regionen.

De opera werd voornamelijk in het Duits en het Russisch gezongen, maar haar twee grote aria’s zingt Martha in het Pools. Ook het Tsjechisch, Frans en het Grieks komen even voorbij.

De hele opera laat je niet koud, maar het absolute hoogtepunt voor mij is de uitvoering van de, in plaats van de door de kampcommandant bestelde wals, Chaconne in D van Bach. Waarmee Tadeusz (Martha’s verloofde) zijn lot bezegelt.

Teodor Currentzis is nooit mijn geliefde dirigent geweest, maar hier weet hij zichzelf te overtreffen. Nog nooit eerder heb ik hem zo voortreffelijk en betrokken horen dirigeren.

Alle rollen (en dat zijn er veel!) worden voortreffelijk gezongen.Elena Kelessidi is een zeer ontroerende Martha en als Tadeusz laat Artur Rucinski horen (en zien!) waarom hij het inmiddels tot één van de ’s werelds meest gevraagde baritons heeft gebracht. Ook Svetlana Doneva (Katja) en Roberto Saccà (Walter) weten mij te imponeren.

Maar allemaal verbleken ze bij Michelle Breedt. In haar perfect gevoerde stem heeft zij alle menselijke gevoelens opgeborgen. Om het even of het om liefde, angst, superioriteit of gekrenkte ego gaat: alles weet zij voorbeeldig over te brengen. Alleen al voor haar rol als Lisa verdient zij een Oscar!

De productie is op YouTube te vinden:

Mieczysław Weinberg
The Passenger
Michelle Breedt, Roberto Saccà, Elena Kelessidi, Artur Rucinski, Svetlana Doneva e.a.
Wiener Symphoniker onder leiding van Teodor Currentzis
Regie: David Poutney
Arthaus 109080

English translation:
MIECZYSŁAW WEINBERG: ‘THE PASSENGER’. English traslation

zie ook:
MICHELLE BREEDT interview in English

“Ich möcht so gern nach Haus!”: Anne Sofie von Otter zingt liederen van ‘Theresienstadt componisten’

SZYMON LAKS. Muziek uit een andere wereld