Szymon Laks ca. 1965 © André Laks
Hoeveel zelfs doorgewinterde muziekliefhebbers hebben ooit van Szymon Laks gehoord? Laat staan van zijn muziek? Het lot is voor de Pools-Franse componist ongenadig geweest. Dankzij de muziek heeft Laks de hel van Auschwitz overleefd, na zijn gevangenneming werd hij als dirigent van het kamporkest ingesteld.
Daar heeft hij een boek over geschreven, waarna hij bekend is geworden als de ‘Kapelmeester van Auschwitz’. Buitengewoon pijnlijk. Zoals zijn zoon André het formuleerde: het is dan wel waar dat zijn vader een deel van zijn leven door de muziek heeft overleefd, maar hij leefde ook en misschien voornamelijk voor de muziek.
Ruth Klüger, een beroemde schrijfster, Germaniste én Holocaust-overlevende in haar boek ‘Verder leven: een jeugd’: “Het woord Auschwitz heeft tegenwoordig een krachtige lading, zij het een negatieve, die in hoge mate bepaalt hoe je denkt over een persoon die er gezeten heeft… Maar zo simpel is dat niet, want wat jullie ook denken mogen, ik kom niet uit Auschwitz, ik kom uit Wenen”.
© Archiv André Laks
Szymon Laks kwam niet uit Auschwitz, hij werd in 1901 in Warschau geboren. In 1926 vertrok hij naar Parijs om daar zijn muziekstudie af te ronden. Hij studeerde bij Pierre Vidal en Henri Rabaud en al gauw maakte hij deel uit van de zogenaamde ‘Parijse School’. Een groepering die voornamelijk uit jonge Oost-Europese componisten – denk aan Bohuslav Martinů en Marcel Mihalovici – bestond en waar de componisten zoals Honegger, Milhaud en Poulenc het voor het zeggen hadden.
Deze Franse School met zijn formele structuren en neoklassieke lijnen heeft Laks, zeker in zijn vroege werken beïnvloed, maar zijn oeuvre was voornamelijk sterk geworteld in de Poolse traditie. Poolse muziek, zowel de klassieke als de volksmuziek was voor hem de grootste inspiratiebron.
In mei 1941 werd Laks opgepakt en als buitenlandse Jood geïnterneerd in Pithiviers. Van daaruit werd hij op 16 juli 1942 naar Auschwitz gedeporteerd. In 1944 werd hij overgeplaatst naar Dachau en na zijn bevrijding keerde hij terug naar Parijs.
Vóór de oorlog werkte Laks in de bioscopen als begeleider van stomme films, hij speelde ook viool in cafés. Na de oorlog schreef hij, op enkele stukken na eigenlijk alleen maar filmmuziek. In 1962 pakte hij het componeren weer op, maar lang heeft het niet geduurd.
Szymon Laks met zijn vrouw en zoon © © Archiv André Laks
In 1967 zette Laks een punt achter zijn componistenleven. Daar is de Zesdaagse Oorlog van invloed op geweest, alsook de daarop volgende grote antisemitische golf in Polen. Hij vertrouwde zijn zoon toe dat muziek componeren in zijn ogen totaal geen zin meer had. De gebeurtenissen in het Midden Oosten en de antisemitische hetze in Polen betekenden voor Laks dat het bestaan van het Joodse volk opnieuw bedreigd werd. De exodus van de laatste Poolse Joden in 1968 heeft hem niet alleen verbitterd maar ook zijn depressie-aanvallen, waar hij al een tijd aan leed, verergerd.
Szymon Laks was een geassimileerde Jood die zich meer Pool dan Jood voelde. Zijn werken van vóór de oorlog werden dan ook niet beïnvloed door de Joodse traditie, iets wat kort na de oorlog veranderde. In 1947 componeerde Laks zijn liederencyclus ‘Huit Chants Populaires Juifs’ en kort erna schreef hij toneelmuziek bij “Dem sjmiets techter’ van Peretz Hirschbein.
ARC ENSEMBLE
Het Canadese ARC Ensemble is al een paar jaar bezig met de serie ‘Music in Exile’. Na de eerste twee delen met de muziek van Paul Ben -Haim en Jerzy Fitelberg (de laatste werd genomineerd voor de Grammy-award), hebben ze nu hun deel drie aan de muziek van Szymon Laks gewijd.
Alleen al voor het vierde strijkkwartet uit 1962 is deze cd het aanschaffen meer dan waard. Het ritmische werk verraadt sterke, in een classicistische vorm gegoten jazz- invloeden. Diverse stijlen staan hier broederlijk naast elkaar zonder dat ze met elkaar mengen. Denk aan passanten in een park die elkaar hartelijk groeten, een paar woorden met elkaar wisselen en dan weer hun eigen weg vervolgen. Fascinerend.
Hoe anders dan zijn ‘Poolse’ derde strijkkwartet uit 1945, die het Canadese Ensemble in de versie uit 1967 voor pianokwintet heeft opgenomen! Het kwintet is minder serieus van toon, het is bij vlagen zelfs niet meer dan puur entertainment. Poolse volksdeuntjes gaan hier hand in hand met dansante passages, alleen blijft de tijd af en toe even stilstaan en je zo de kans te geven om een traantje weg te pinken.
‘Passacaille’ uit 1945 is eigenlijk een vocalise, oorspronkelijk gecomponeerd voor zang (of cello) met pianobegeleiding. Het stuk wordt hier uitgevoerd door een klarinet, een keuze die ik als minder gelukkig bestempel, een klarinet klinkt immers minder warm dan een menselijke stem. Simon Wynberg, de artistieke directeur van het ARC Ensemble beschouwt het werk als Laks’ reactie op zijn kampervaringen, alsof hij zijn ervaring hier in de muziek wilde vatten. Of het inderdaad zo is? Ik wil het graag geloven.
Passacaille, hier in de versie voor cello en piano:
Bijna alle werken beleven hier hun cd-première maar dat deze opname echt een must have is ligt aan meer factoren. Dat de kwaliteit van de zo lang zo verwaarloosde muziek hoog is staat buiten kijf, alsook de uitstekende prestaties van de musici. Beschouw het kopen van deze cd als een verlate genoegdoening voor de componist die meer was dan een ‘kapelmeester van Auschwitz’.
ARC Ensemble neemt werken van Laks op:
LEO SMIT ENSEMBLE
Mocht u wat meer van Szymon Laks willen horen: het Leo Smit Ensemble heeft al een paar jaar geleden een cd met werken van Laks opgenomen (Future Classics 111), waaronder ook de Huits Chantsa Populaires Juifs. Ook de Passacaille staat er op, hier in de versie voor fluit en piano, meesterlijk gespeeld door Eleonore Pameijer en Marcel Worms
SZYMANOWSKI QUARTET
Zeer aanbevolen is ook de recente opname van het Poolse Szymanowski Quartet (Avi 8553158). Behalve het derde strijkkwartet op de Poolse thema’s van Laks uit 1945, staat er ook het strijkkwartet van Ravel en het Nocturne & Tarantella op.28 uit 1915 van Karol Szymanowski op. Het is fascinerend om hun vertolking van het ‘Poolse kwartet’ met de bewerking voor het pianokwinten door het ARC Ensemble te vergelijken.
Apple Republic Films is een paar jaar geleden begonnen met een serie documentaires over Pools-Joodse componisten: de Masters Revival Series. In 2012 maakten ze samen met de zoon van de componist een film over Szymon Laks:
Zie ook:
Basia con fuoco 
Szymon Laks werd geboren in Warschau in 1901. Hij studeerde eerst wiskunde maar stapte in 1921 over naar de muziek. Compositie was zijn hoofdvak op het conservatorium. In 1924 werd er voor het eerst een werk van hem uitgevoerd door het Warschaus Filharmonisch Orkest. Twee jaar later woonde hij een tijdje in Wenen waar hij de kost verdiende als pianist bij stomme films. Maar zijn einddoel was Parijs dat een bloeiend muziekleven kende, waarin ook veel buitenlanders een rol speelden. Hij voelde zich daar als een vis in het water, ook omdat hij goed Russisch, Frans, Duits en Engels sprak. Hij studeerde compositie aan het Conservatoire National. Zijn kostje scharrelde hij bij elkaar door muziekles te geven, als violist op te treden in cafés en op passagiersschepen en als pianist in bioscopen. In 1929 studeerde hij af en won daarbij een aantal prijzen. Er woonden in die tijd veel jonge Poolse musici in Parijs. Die hadden een club opgericht, de ‘Association des jeunes musiciens polonais’. Laks was medeoprichter en maakte zich ook administratief nuttig voor die organisatie. Hij werd daar ook voor betaald, wat geen overbodige luxe was, want van de muziek kon hij eigenlijk niet leven. Het meest succesvolle lid van de club was Alexander Tansman. De club had ook nauwe banden met andere componisten, waaronder Honegger, Milhaud, Poulenc en Ravel. Halverwege de jaren 30 begon Laks als componist een beetje door te breken, maar dat gold vooral voor zijn kamermuziek en liederen. Hij componeerde toen in de Franse neoklassieke stijl, luchtig en helder. In zijn muziek uit die tijd verwerkte hij vaak Poolse, joodse en Slavische volksmuziek. Net als Ravel, Milhaud, Martinů en Schulhoff deed Laks ook mee met de grote mode van toen en bediende zich geregeld van het jazzidioom.
Laks’ carrière eindigde abrupt in 1941. Vanwege zijn joodse afkomst werd hij opgepakt en naar een kamp bij Orléans gestuurd. Een jaar later werd hij op transport gesteld naar Auschwitz. Wat hem meteen opviel toen hij daar aankwam was dat er muziekstandaards stonden opgesteld. In een boek schrijft hij daarover: Lessenaars, lessenaars! Zijn er lessenaars, dan zijn er ook muzikanten. Wie zou er hier muziek maken? De beul of zijn slachtoffers? En wat voor muziek spelen ze? Dodendansen? Begrafenismuziek? Hitlerspreekkoren? Het bleek vooral te gaan om frisch-fröhliche Marschmusik, bedoeld als arbeidsvitamine. Ondanks zijn muziekopleiding moest hij eerst een maand lang loodzwaar lichamelijk werk doen. Zo zwaar dat hij er bijna aan bezweek. Maar toen lukte het hem om aan een proefspel mee te doen. Vanaf dat moment zat hij in het kamporkest en kreeg hij wat betere kleding en voedsel. En als orkestlid was je deels vrijgesteld van lichamelijke arbeid. Het orkest speelde minimaal twee keer per dag. De bezetting wisselde sterk, omdat orkestleden en dirigenten plotseling ‘verdwenen’. Hij schreef daarover: Het orkestleven in Auschwitz: dat was de vreugde over nieuwe instrumenten – en het besef dat ze de erfenis waren van degenen die de nacht daarvoor de gaskamer waren ingegaan. Laks maakte zichzelf onmisbaar, niet alleen als violist, maar vooral als kopiist en arrangeur. Hij werd virtuoos in het op zeer korte termijn arrangeren als er weer orkestleden waren gestorven of gedeporteerd. En als polyglot tolkte hij ook vaak. Op den duur werd hij benoemd tot dirigent. En als zodanig lukte het hem om de werkomstandigheden van de musici te verbeteren. Toen de kampleiding begon te klagen over kwaliteit van het ensemble pleitte hij voor meer repetitietijd. Die kwam er ook en dat betekende minder uren dwangarbeid. De musici kregen een eigen barak met een repetitieruimte en betere rantsoenen. En ze hoefden bij slecht weer niet meer in de open lucht te spelen. Laks bleef zich bewust van de gruwelijke oneerlijkheid van deze privileges. Hij schrijft: De muziek hield de moed erin…maar alleen bij de musici zelf, die waren vrijgesteld van dwangarbeid en iets beter te eten kregen. In 1944 werden de musici overgebracht naar Sachsenhausen en daarna naar Dachau. Van daaruit moesten ze in april 1945 drie etmalen achter elkaar lopen totdat hun bewakers vluchtten voor de Amerikanen. In mei was Laks weer terug in Parijs. Hij werd Frans staatsburger en werd een succesvol componist, schrijver en vertaler. Toen in 1967 de Zesdaagse Oorlog uitbrak tussen Israel en de Arabische buurlanden stopte hij acuut met componeren. Hij zei: Ik voel geen behoefte meer om muziek te schrijven, nu het joodse volk weer in gevaar is. Zijn gruwelijke kampervaringen beschreef hij in Musiques d’un autre monde. Hij overleed in 1983.
Deze korte biografie schreef ik een paar jaar geleden voor de Leo Smit Stichting
Thijs Bonger
LikeGeliked door 1 persoon
Bedankt Thijs. Het is een mooie aanvulling op mijn artikel
LikeLike
Heel interessant verhaal en ook muziek van Laks!
LikeGeliked door 1 persoon