Een gewetensvraag: bestaat er zoiets als Joodse muziek? Zo ja: wat is het? Is het de klezmer?  De chassidische nigoenim? De Spaanse romanceros, de Jiddische liedjes, de synagogale gezangen, de psalmen? En: kan klassieke muziek Joods zijn? Ligt het aan de componist? Is de muziek Joods als de componist Joods is? Of ligt het aan de door hem/haar gebruikte thema’s? Een kleine zoektocht.

Muziek speelde een belangrijke rol in het leven van de oude Hebreeërs. Net als de meeste volkeren van het Oosten waren zij zeer muzikaal en muziek, dans en gezang waren voor hen van groot belang: zowel in het dagelijkse leven als in de synagogale diensten. Men bespeelde ook verschillende instrumenten: zo nam één van de vrouwen van Solomon meer dan duizend verschillende muziekinstrumenten uit Egypte mee.

Na de vernietiging van De Tempel verdwenen – op de sjofar na – alle instrumenten uit de synagogen en pas in de XIX eeuw keerden zij er terug.

Er bestaat helaas weinig geschreven muziek van voor het jaar 1700. Wel werd in 1917 het tot nu toe oudst bekende muziekmanuscript gevonden – het dateert van ±  1100.

 KOL NIDRE

Het bekendste gebed uit de joodse liturgie is ongetwijfeld Kol Nidre: verzoek om vergeving en om nietigverklaring van alle geloften gedaan jegens God en jegens zichzelf die men gedurende het afgelopen jaar op zich heeft genomen.

Het gebed zou nog voor de verwoesting van de Tempel zijn ontstaan, maar er bestaan ook legenden die de oorsprong van het gebed in de handen leggen van de Maranen (Spaanse Joden, die zich onder dwang van de inquisitie tot het katholieke geloof bekeerden, maar in het hart Joods bleven): zo werd de vergeving gevraagd voor de gedwongen gemaakte geloftes.

Zeker is dat Rabbi Jehuda Gaon al in 720 de Kol Nidre introduceerde in zijn synagoge te Sura. Het is ook een feit dat de melodie, zoals wij die kennen, enige verwantschap vertoont met een bekend Catalaans lied. In de loop der jaren werd het door verschillende voorzangers bewerkt, de bekendste versie stamt uit 1871 en werd gemaakt door Abraham Baer.

De melodie  werd een inspiratiebron voor vele componisten: de bekendste ervan is het werk voor cello en orkest van Max Bruch.

De motieven van Kol Nidre vinden wij ook in de symfonie van Paul Dessau en in het vijfde deel va het strijkkwartet op. 131 van Ludwig van Beethoven. En dan moeten wij ook het “Kol Nidre” van Arnold Schönberg voor spreekstem, koor en een orkest niet vergeten. Hij componeerde het in 1939, op bestelling van een van de Joodse organisaties.

http://www.schoenberg.at/index.php/de/joomla-license-sp-1943310035/kol-nidre-op-39-1938

INVLOEDEN

Joodse volksmuziek is niet onder één noemer te brengen en kent een tal van tradities: na hun verstrooiing belandden Joden in verschillende delen van Europa, Azië en Afrika.

De grootste ontwikkeling van de eigen cultuur manifesteerde zich merkwaardig genoeg in de centra, waar Joden de minste vrijheid hadden. Joodse volksmuziek was dus eigenlijk muziek van het getto. Daar, waar Joden in een redelijke vrijheid leefden, vervaagde hun eigen “ik”.

In de landen rondom de Middellandse Zee woonden de zgn. Sefardim (van Sfarad, Hebreeuws voor Spanje). Hun romanceros zongen zij in het ladino, een soort verbasterd Spaans. Na hun verdrijving uit Spanje en later uit Portugal werden zij beïnvloed door de muziek van hun nieuwe gastland.

Hieronder: ‘Por Que Llorax Blanca Nina’, een Sefardisch lied uit Sarajevo

In landen zoals Polen en Rusland leefden Joden in een voortdurende angst voor vervolgingen die niet zelden ontaardden in pogroms. Als een soort “tegenreactie” ontstond er het chassidisme, een beweging die gebaseerd was op het  mysticisme, spiritualisme en magische doctrines. Het verkondigde de levensvreugde, een soort van gelukzaligheid, die bereikt kon worden door middel van muziek, dans en gezang. Alleen zo kon het directe contact met God bereikt worden. Chassidische muziek werd sterk beïnvloed door de Poolse, Russische en Oekraïense folklore. Met later ook de muziek van vaudevilles en de walsen van Strauss. Het karakter van de werken bleef echter Joods.

Bratslav nigun – Jewish tune of Bratslav (by Vinnytsia), Ukraine:

Op hun beurt hebben de chassidische melodieën enorme invloed op klassieke componisten gehad: denk alleen al aan Baal Shem van Ernest Bloch of  Trois chansons hebraïques van Ravel.

Hieronder: Isaac Stern speelt ‘Baal Shem’ van Bloch:

   JOSEPH ACHRON

Courtesy of the Department of Music, Jewish National & University Library, Jerusalem, Achron Collection.

Arnold Schoenberg zei ooit over hem, dat hij de meest onderschatte onder de hedendaagse componisten was. Hij roemde zijn originaliteit, en was er zeker van dat zijn muziek een absolute eeuwigheidswaarde had. Toch is Joseph Achron niet echt beroemd geworden.

De doorgewinterde vioolliefhebber kent ongetwijfeld  zijn Hebrew Melody:  een zeer geliefde toegift uit het repertoire van menig violist, te beginnen met Heifetz. Het werk is geïnspireerd op een thema die Achron ooit in een synagoge in Warschau hoorde toen hij

nog maar een kleine jongen was. Hij schreef het in 1911, het was één van zijn eerste composities en tevens zijn ‘kleur bekennen’: hij werd lid van de Vereniging voor de Joodse Muziek.

Zijn loopbaan als componist begon echter pas in de jaren twintig. In St. Petersburg sloot hij zich aan bij de componisten die verenigd waren in de “Nieuwe Joodse School”. In 1924 maakte hij reis van enkele maanden naar Palestina, waar hij niet alleen optrad, maar ook  alle volksmuziek verzamelde, die hij tegenkwam. De aantekeningen die hij toen maakte, werden later in zijn composities gebruikt, zo zijn er in zijn vioolconcert op. 30 enkele Jemenitische thema’s te bespeuren. In de jaren dertig vluchtte hij, gelijk Schoenberg, Korngold en veel andere Joodse componisten uit Europa, naar Hollywood, waar hij in 1943 overleed.

Jossif Hassid speelt Jewish Melody van Achron:

 EEN EIGEN JOODS GELUID

Al tegen het einde van de negentiende eeuw ontstond er in Petersburg (en later ook in Moskou) een Joodse nationale school van de muziek. De componisten erin verenigd trachtten muziek te componeren, die trouw zou zijn aan hun Joodse wortels.

De belangrijkste vertegenwoordigers ervan waren, behalve Joseph Achron, Michail Gnessin en Alexandr Krein.Hun muziek was verankerd in de Joodse tradities van voornamelijk een chassidische nigoen (melodie).

De beweging bleef niet beperkt tot Rusland, denk aan de Zwitser Ernest Bloch en de Italiaan Mario Castelnuovo–Tedesco die op zoek naar hun roots een volkomen eigen, ‘Joodse stijl van componeren’ hebben ontwikkeld.

Synagogale gezangen vormden inspiratiebron voor o.a. Sacred Service van Bloch, Sacred Service for the Sabbath Eve van Castelnuovo-Tedesco, Service Sacré pour le samedi matin van Darius Milhaud en The Song of Songs van Lucas Foss.

Hieronder Darius Milhaud: Service Sacré pour le Samedi Matin

Castelnuovo-Tedesco greep ook naar de oude Hebreeuwse poëzie van de dichter Moses-Ibn-Ezra, die hij gebruikte voor zijn liederencyclus The Divan of Moses Ibn Ezra:

 In USA was het (onder anderen) Leonard Bernstein, die heel bewust joodse thema’s in zijn muziek ging toepassen (3^e symfonie, Dybbuk Suite, A Jewish Legacy).

Minder bekend zijn Paul Schoenfield en zijn prachtige altvioolconcert King David dancing before the ark:

En Marvin David Levy die sefardische motieven gebruikte in zijn cantate ’Canto de los Marranos’:

De Argentijn Osvaldo Golijov (1960, La Plata) weet in zijn – zowel klassieke als filmcomposities Joodse liturgische muziek en klezmer met de tango’s van Astor Piazzolla te combineren. Hij werkt vaak met de klarinettist David Krakauer en voor het Kronos Quartet heeft hij een zeer intrigerend werk ‘The Dreams and Prayers of Isaac the Blind’ gecomponeerd:

  DMITRI SJOSTAKOWITSJ

Wat voor reden de niet Joodse Sjostakowitsj had om joodse elementen in zijn muziek te gebruiken is niet helemaal duidelijk, maar het leverde in ieder geval prachtige muziek op. Zijn piano trio op.67 schreef hij al in 1944. Bij de eerste uitvoering ervan, moest de laatste, het ‘Joodse deel’ herhaald worden. Het was tevens de laatste keer dat het gespeeld werd tijdens het stalinisme.

In 1948 componeerde hij een liederencyclus voor sopraan, mezzosopraan en tenor Uit de Joodse Volkspoëzie – inmiddels al vele malen opgenomen en (terecht!) zeer geliefd.

Oude Melodia opname van de cyclus:

In 1962 componeerde hij de 13^esymfonie de Babi Jar, naar en gedicht van Jevgenij Jevtoesjenko Babi Jar is de naam van een ravijn in Kiev. In 1941 werden er door de nazi’s meer dan 100.000 Joden vermoord.

In 1990 werd de stichting The Milken Archive of American Jewish Music opgericht om alle schatten van de Joodse muziek, ontstaan in de loop van de Amerikaanse geschiedenis, op te nemen. Het archief bestaat inmiddels uit (onder andere) meer 700 opgenomen muziekwerken, verdeeld in 20 thema’s.

De cd’s worden wereldwijd gedistribueerd door een budgetlabel Naxos. Niemand, die geïnteresseerd is in de (geschiedenis van) Joodse muziek kan daar omheen.

* Deze zin staat vermeld op de herinneringssteen, die op de begraafplaats Muiderberg is geplaatst, ter nagedachtenis aan de door de nazi’s vermoorde dirigent Sam Englander en zijn Amsterdamse Joodsche Koor van de Grote Synagoge

Deutsche übersetzung: SEIN LIED SOLL NICHT VERSTUMMEN *

In English:  HIS SONG WILL NOT BE SILENCED *