Voor een vol Concertgebouw voerden Jaap van Zweden, Barbara Hannigan en het Radio Filharmonisch Orkest zaterdag 5 oktober 2013 een intrigerend programma op in de NTR ZaterdagMatinee. Met werken van Rimski-Korsakov, Dutilleux en Sjostakovitsj creëerden ze een onvergetelijke middag.

De zaal was vol. Echt vol. Er kon werkelijk niemand meer bij. Lag het aan het programma? Aan de dirigent? Of aan de soliste? Het feit: wie erbij was, mag zich gelukkig prijzen.

Henri Dutilleux behoort tot de componisten die je niet in een hokje kan plaatsen. Een twijfelaar die nooit precies wist of hij de juiste toon heeft gecreëerd en of hij er het juiste instrument voor heeft gebruikt. Hij sleutelde dan ook eindeloos aan zijn composities. Eén van de redenen dat zijn oeuvre zo klein is gebleven?

Als één van de weinigen van zijn generatie heeft hij zich nooit aangetrokken gevoeld tot de ‘serialisme-mafia’ waardoor hij jarenlang genegeerd werd (tonaliteit was in de jaren vijftig en zestig taboe). Niet, dat zijn composities ouderwets klinken, want daar was hij te veel een innovateur voor. Hij ging uit van een klank, een melodie, een tune zo je wilt en daar borduurde hij op verder, gebruik makend van óók de atonaliteit. Waarom niet?

Zijn Correspondances componeerde hij in 2003 voor Dawn Upshaw en Simon Rattle. Sindsdien, twijfelaar als hij was, heeft hij het werk een paar keer gereviseerd en het een en ander aan de stem van Barbara Hannigan aangepast. Zij, op haar beurt, maakte er een beetje eigen versie van, maar dan niet zonder de volledige medewerking en instemming van de maestro zelf.

De cyclus bestaat uit zes liederen. ‘Gong’ en ‘Gong 2’ naar de gedichten van Rilke, ‘Kosmische dans’ op de tekst van Prithwindra Mukherjee en twee echte brieven: die van Solzjenitsyn aan zijn vrienden Rostropovitsj en Galina Vishnjevskaja en van Vincent van Gogh aan zijn broer Theo.

Kan je een schilderij vertalen naar de taal van de muziek? Afgezien van de ideeën van Scriabin: kan je een ‘sterrennacht’ met behulp van alleen noten schilderen? Dutilleux deed het. Met ogen dicht zag je het voor je: ‘als ik de sterren en het oneindige voel, daarboven, helder, is het leven zelfs bijna betoverend.’ (Vincent van Gogh aan Theo)
Merkwaardig genoeg moest ik aan ‘Roxane’s Lied’ uit Krol Roger van Szymanowski denken. Toeval? Wellicht. Schoonheid kent geen grenzen.

“Timbre dat niet meer door het gehoor meetbaar is. Alsof het geluid dat ons van alle kanten overtreft de rijp wordende ruimte was” (Rilke, vertaald door Michel Khalifa). Heeft Rilke ooit Barbara Hannigan gehoord? Ik ken waarachtig geen één hedendaagse artiest die zich met haar kan meten.

Fragment uit de Correspondances van Dutilleux door Barbara Hannigan, hier begeleid door  het Berliner Philharmoniker olv Simon Rattle (opname uit juni 2013):

Het Dutilleux-gedeelte werd geprogrammeerd tussen de ouverture ‘Het Russische paasfeest’ van Rimski-Korsakov en de vijfde symfonie van Sjostakovitsj. Op het eerste gezicht leek dat een beetje op een ‘sandwich-formule’, maar dat was het in geen geval. Voor mij werkten de Dutilleux-liederen als een soort schakel tussen het romantische ‘Matjoeska Rassija’ en het grimmige Stalin-regime. En dat niet in de laatste plaats vanwege de brief van Solzjenitsyn.

Van Zweden weet als geen ander een eigen stempel op alles wat hij dirigeert te zetten. In combinatie met het Radio Filharmonisch Orkest wist hij een soort symbiose te bereiken die soms beangstigend werkte, zo nauw was het.

Ik vond het jammer dat hij in Rimski-Korsakovs ouverture iets te veel kracht gebruikte. Zijn tempo vond ik iets te snel, het duizelde mij een beetje, maar de vioolsolo aan het begin van de ouverture was meer dan adembenemend mooi, en ook de Russische sfeer wist hij goed te vatten.

Sjostakovitsj was niet minder dan perfect. Het Largo was zeer teer en de prachtige xylofoonsolo liet mij niet onberoerd.

Over de symfonie is het laatste woord nog niet gezegd. Sommigen zien er een knieval in voor het regime, anderen vinden er juist verwijzingen in dat het om satire gaat. Waar? Niet waar? Wie zal het zeggen? Het was in ieder geval mooi.

Alweer een Matinee om niet te vergeten!

Rimski-Korsakov, Dutilleux, Sjostakovitsj
Ouverture Russisch Paasfest opus 36, Correspondances, Vijfde symfonie
Barbara Hannigan (sopraan)
Radio Filharmonisch Orkest olv Jaap van Zweden

Bezocht op 5 oktober 2013 in Het Concertgebouw – Amsterdam.

Meer Barbara Hannigan:

Barbara Hannigan : “In principe zing ik alles alsof het Mozart is”
PLI SELON PLI. Amsterdam 2011
LULU van Krzysztof Warlikowski. Brussel 2012
LET ME TELL YOU ZaterdagMatinee
Satie, Hannigan en de Leeuw