tekst: Peter Franke

De Reisopera opent het nieuwe seizoen met Korngolds grote opera Das Wunder der Heliane uit 1927. De première afgelopen zaterdag in het Wilminktheater in Enschede werd een enorm succes en een pleidooi voor dit zelden opgevoerde werk. Een fenomenale Annemarie Kremer schitterde in de titelrol en zonder de andere medewerkenden te kort te doen was het vooral door haar optreden dat het wonder werd voltrokken.

Das Wunder der Heliane is een werk in laatromantische stijl met nogal wat bombastische momenten. Het leek in 1927 eerder een relict uit de negentiende eeuw dan een contemporaine compositie. Al snel na de première werd Heliane dan ook geheel overschaduwd door Kreneks Jonny spielt auf. Het waren de culturele hoogtijjaren van de Weimarrepubliek en daarin paste Jonny aanmerkelijk beter dan Heliane. Korngold was ‘out of sync’ met de tijd, passé. Natuurlijk kon dat Strauss ook worden verweten, maar die had een dusdanig gevestigde reputatie dat ook zijn latere werken op redelijk succes konden rekenen, ook al beperkte zich dat uiteindelijk tot Dresden, München en Wenen.

Lotte Lehmann en Jan Kiepura

he premiere of ‘Heliane’ in 1927. Heliane was sung by Lotte Lehmann and the role of The Stranger by Jan Kiepura, a lyric tenor.

Das Wunder der Heliane is enigszins te vergelijken met Die Frau ohne Schatten. De handeling speelt zich af op een onbekende plaats in een onbekende tijd. In beide opera’s heeft slechts één personage een naam: Barak versus Heliane. Het libretto is van de hand van Hans Müller en is een vrije bewerking van Die Heilige, een mysteriespel van Hans Kaltneker uit 1917. Overigens klinkt FroSch ook muzikaal zo nu en dan door, althans in mijn beleving.

Das Wunder der Heliane speelt zich af in een apollinische samenleving die geheel uit zijn voegen is geraakt. Een dionysische figuur, de Vreemdeling, zal hier voorspelbaar voor onrust gaan zorgen. Heliane –voorbestemd een straaltje (zon)licht in de duisternis te brengen? – is de katalysator in de volgende ontwrichtende gebeurtenissen.

Een verschil met Die Frau ohne Schatten is de benoeming van een bestaande religie, het christendom. Dat maakt het mogelijk om de wereld waarin Heliane leeft ook anders te zien, namelijk als de verstarde samenleving die het allesoverheersende christendom in de vroege middeleeuwen teweeg had gebracht. ‘De mens is waarlijk niet op aarde om het naar zijn zin te hebben.’ Dat sluit ook goed aan bij de wijze waarop de Heerser zijn rijk bestuurt. Er mag niet eens gelachen worden.

D

e opera begint met een scène waarin de Vreemdeling van de Heerser te horen krijgt dat hij door de rechters ter dood is veroordeeld vanwege opruiing. Hij vergiftigt het land met gelach en dat terwijl het volk nog niet toe is aan geluk. De Vreemdeling pleit bij de Heerser voor zijn leven, maar die wijst hem af

Vervolgens roept hij God aan en dat heeft in zoverre succes dat Heliane, de vrouw van de Heerser, hem komt bezoeken. Zij verklaart hem haar liefde, maar weigert fysiek contact. Wel ontkleedt zij zich voor hem en bidt vervolgens in een nabijgelegen kapel voor de Vreemdeling en voor zichzelf. Dan verschijnt de Heerser, die een deal met de Vreemdeling wil sluiten. Zijn huwelijk met Heliane is nooit geconsumeerd en als de Vreemdeling haar ertoe weet te brengen zich aan hem te geven, zal hij worden vrijgelaten. De Vreemdeling weigert en als de naakte Heliane vervolgens binnenkomt, laat de Heerser haar gevangennemen.

Het wordt al snel duidelijk dat het niet zozeer de oppervlakkige levensvreugde is die de Vreemdeling tot ‘Brenger van het licht’ heeft gemaakt in de beleving van het volk maar ook zijn pleidooi voor een grotere rol van de naastenliefde in de samenleving, liefde waarin plaats is voor zinnelijke beleving zonder schuldgevoel. Daarmee gaat hij dwars tegen de christelijke visie in die i

n alles dat met seks te maken heeft een zonde ziet en dat dwingend heeft weten op te leggen.

I

n een eigentijdse versie kunnen we de Vreemdeling zien als iemand die de seksuele bevrijding van de mens predikt. En daarmee passen Korngold, Müller en Kaltneker prima in de sfeer van de jaren ’20. Dat wordt echter pas duidelijk als je de moeite neemt de tekst goed te bestuderen en daarvoor had het publiek in 1927 natuurlijk geen tijd.

In tegenstelling tot wat duizenden jaren christendom er van hebben gemaakt biedt zinnelijke liefde de mogelijkheid tot verlossing. Maagdelijkheid en kuisheid zijn de werkelijke zonden die de mens kan begaan, ze zijn slechts op de eigen persoon gericht. Dat leest regisseur Jakob Peters-Messer in elk geval in de tekst.

Naastenliefde in erotische zin brengt Heliane ertoe zich aan de Vreemdeling te geven. De suggestie dat het bij een kuis tonen van haar lichaam blijft (of is gebleven) wordt gelogenstraft door de muziek in haar grote aria ‘Ich ging zu im’ waarin Korngold net als Wagner in de tweede akte van Tristan und Isolde een orgasme heeft getoonzet. Haar verbale weergave doet denken aan ‘pity sex’: ‘und bin in Schmerzen, in Schmerzen sein geworden’.

Haar zang spreekt andere taal. De regie heeft dit opgepakt door het gezicht van een vrouw in staat van beroering zeer groot te projecteren op de achterwand van het decor. Daarmee wordt de liefdesscène geciteerd uit de film Extase uit 1933, waarin Hedy Lamarr naar verluidt als eerste vrouw in een niet-pornografische film wordt getoond tijdens een orgasme. Toen sprak men daar schande van, tegenwoordig herkennen we het amper als zodanig.

De Heerser eist de dood van zijn vrouw wegens overspel, het zijn kennelijk toch de middeleeuwen. Maar tegelijkertijd wil hij haar niet kwijt, als ze maar toegeeft aan zijn verlangens. Doordat hij ondergeschikt is aan het oordeel van de Scherprechter, voorzitter van een hof met zes rechters, kan hij Heliane niet zomaar terecht laten stellen. Uiteindelijk komt men er op uit dat ze haar onschuld maar moet bewijzen door de Vreemdeling, die zichzelf inmiddels heeft gedood om de woede van de Heerser te doen bekoelen ten gunste van Heliane, weer tot leven te wekken.

Aanvankelijk weigert ze haar medewerking – zoiets kan toch alleen Jezus? Maar mede vanwege de inmiddels ontstane onrust onder het volk roept ze de dode op te herrijzen. Dat lukt van geen kant, tot plotseling een donderslag wordt gehoord. De Vreemdeling staat op en geeft de Heerser aan dat zijn macht ten einde is. Het volk begroet een nieuwe periode van licht en geluk. De Vreemdeling en Heliane beleven vervolgens een soort hemelvaart en gaan een periode van eeuwige liefde tegemoet.

Heliane is geschreven voor groot orkest en heeft qua omvang wagneriaanse proporties. De muziek is complex en laat zich moeilijk ergens mee vergelijken. Geregeld meen ik een klankbeeld te herkennen en blijkt het terug te gaan op andere muziek van Korngold, zoals Die tote Stadt of flarden filmische muziek. Dat laatste is niet verwonderlijk, aangezien veel filmmuziek van vroeger lijkt op die van Korngold – hij is immers de belangrijkste grondlegger van het genre. Anderen spreken over Puccini en Mahler in een poging de muziek te duiden. En zelf moet ik zoals gezegd zo nu en dan ook aan Strauss denken.

Arrangeur Fergus McAlpine heeft voor deze productie een aangepaste orkestratie geschreven waardoor de Reisopera met 78 musici van het Noord Nederlands Orkest op tournee kan. Er zijn geen instrumenten geschrapt, alleen het aantal musici is teruggebracht. Een en ander is gebeurd met toestemming van de erven Korngold en in samenwerking met de uitgeverij Schott. Ik ken het werk inmiddels vrij goed, heb meerdere opnames beluisterd en een live voorstelling van Opera Vlaanderen bezocht. Hier op afgaande wil ik wel kwijt dat ik geen enkel verschil kan ontwaren, McAlpine heeft zeer goed werk geleverd en ook andere kleinere operahuizen kunnen hier in de toekomst van profiteren.

Dirigent Jac van Steen en zijn orkest leverden een fantastische prestatie, geweldig wat er uit de bak opklonk. In de derde akte zwelt het volume nog eens behoorlijk aan doordat de opkomst van het roerige volk het Kammerstück verandert in een kooropera. Zeer goed verzorgde bijdrage van het koor Consensus Vocalis.

Tenor Tilmann Unger heeft onder meer Siegfried en Parsifal op zijn repertoire staan en is dus gewend om lang achter elkaar een zware partij te moeten zingen. Die ervaring kwam hem als de Vreemdeling zeer goed van pas en hij sloeg zich op bewonderenswaardige wijze door zijn partij. Indringend en vol overtuiging, je gelooft in hem. En steeds met volledige controle en zeer welluidend. Ik zou hem graag eens als Siegfried horen.

Bariton Daran Jeffery was vooral een barse zwaar gefrustreerde echtgenoot die een heel volk laat lijden omdat hijzelf door zijn vrouw wordt afgewezen. Zeer geloofwaardig en goed gezongen. De vrouwelijke bijrol van de Bode kwam voor rekening van Ursula Hesse van den Steinen, goed maar niet opvallend. Ze wordt wel erg vaak gecast als de bitch van dienst tegenwoordig.

In de belangrijke rol van de blinde Scherprechter was Paul McNamara te beleven, tredend in de voersporen van Nicolai Gedda. Hij maakte er een mooi optreden van, mooi gezongen en onopvallend zeer intiem met Heliane, een soort vader dochter situatie.

De gevangenbewaarder kwam voor rekening van Zachary Altmann die een fraaie aria ten beste gaf waarin hij de loftrompet stak op de koningin die alles aan mensenliefde vertegenwoordigde dat het volk in haar echtgenoot zozeer miste.

Hugo Kampschreur deed dat als Jonge Man nog eens dunnetjes over met dien verstande dat hij snel omsloeg van hosanna in kruisigt haar. Typisch de stem van de massa. De overige rollen waren goed bezet met inbegrip van de figurerende danseres Nicole van den Berg.

En dan Heliane. Annemarie Kremer heeft naar eigen zeggen deze rol met de jaren volledig geïnternaliseerd, ze ‘leeft’ Heliane als ze haar zingt. Dat was ook de reden deze rol bij de Reisopera te gaan zingen, een van de weinige kansen dat ooit eens te kunnen doen in een volledig geënsceneerde productie. Het is jammer dat we deze sympathieke hoogvlieger bijna alleen nog maar in het buitenland kunnen horen en dat ze nu een van haar favoriete rollen op meerdere plaatsen in ons land komt vertolken is iets waarvoor heel opera minnend Nederland haar dankbaar mag zijn.

Niets gezegd ten nadele van andere mij bekende vertolksters zoals Stundyte en Jakubiak maar voor mij heeft Kremer bewezen de Heliane van de eeuw te zijn. Het was ronduit overweldigend wat ze tijdens de première wist te brengen. Dat ze een fantastische zangeres is weet iedereen wel zo langzamerhand, maar in deze rol kan ze zichzelf zijn, zo lijkt het.

Guido Petzold (decor en belichting) en Tanja Liebermann (kostuums) hebben gezorgd voor een fraai toneelbeeld. De foto’s bij deze recensie laat ik voor zich spreken. De voorstelling wordt nog in negen andere plaatsen gespeeld, niet te missen.

Productie fotos: © Marco Borggreve, © De Nederlandse Reisopera

Annemarie Kremer

Annemarie Kremer: beroemdheid in het buitenland